წიგნიდან: რუსთაველი - ქართველი სუფი

 

წინამდებარე კვლევაში, „ვეფხისტყაოსნის“ პროლოგის ერთი სტროფის ანალიზის მიხედვით, განხილულია სახელ „ტარიელის“ მნიშვნელობა და მისი შესაძლო კავშირი სუფიურ ტერმინ „ტარიყატთან“ და სხვა ტექნიკურ ტერმინებთან.

 

თავდაპირველად, გავარკვიოთ სუფიური ტექნიკური ტერმინის „ტარიყა“/„ტარიყატის“ მნიშვნელობა. მეოცე საუკუნის ცნობილი სუფი და სუფიზმის მკვლევარი, იდრის შაჰი, თავის წიგნში „სუფიზმი“, რომელიც, პრაკტიკულად, სუფიური სწავლების მეტ-ნაკლებად გაგების უნიკალურ გასაღებად გვევლინება, აღნიშნავს, რომ არაბულ ენაზე სიტყვა „ტარიყატი“-ს ერთ-ერთი მნიშვნელობაა „პალმის ხე“ და წარმოადგენს სუფიურ ტექნიკურ ტერმინს, რაც „გზაზე მყოფობას, გზაზე შედგომას“, სხვა სიტყვებით, სუფიზმს ნიშნავს. მისი სხვა მნიშვნელობებია: მიმართულება; ცხოვრებისეული პრინციპი; თვისება (ხასიათისა); ხაზი; ტომის ბელადი; საშუალება; დერვიშული ორდენი. უფრო ზუსტ მნიშვნელობას გადმოსცემს სიტყვა „გზა“ - გზა, როგორც რაიმეს კეთების საშუალება; გზა, რომელზეც მოგზაურობს ადამიანი; გზა, როგორც პიროვნება („მე ვარ გზა“ - მისტიური გაგებით).

 

ისევე, როგორც სხვა არაბული სამთანხმოვნიანი ფუძეები TRQ და მათი წარმომქმნელები (დერივატები) შეიცავენ სუფიურ და ეზოთერულ ტრადიციასთან ასოცირებულ  ელემენტებს:

 

TaRQ = მუსიკალური ინსტრუმენტის ბგერა

TaTaRRaQ Li = მისწრაფება, სურვილი, მიახლოება

аRTaQ = დაბლამზირალი  (downcast) თვალებით სიჩუმეში მყოფობა

TaRRaQ Li = გზის გახსნა რაიმესკენ

TaRaQ = ღამით მისვლა ვინმესთან

TuRQaT = გზა, მეთოდი, ჩვევა

TaRiQAt = მაღალი პალმის ხე 

 

 „ტარიყა - ესაა გზა, ასევე იმ ჯგუფის წინამძღოლობა, სადაც ხდება გადაცემა. ესაა ცხოვრებისეული პრინციპი, ჩვეულებრივი ცხოვრების შიგნით დამალული წვრილი ხაზი, ხანდახან გარკვეული მუსიკალური ნოტით გამყარებული და გარეგნულად გამოხატული პალმის ხის სახით. ტარიყა თავად ხსნის გზას, ის დაკავშირებულია მედიტაციასთან, უსიტყვო ფიქრთან, აზროვნებასთან, რომელიც გვაგონებს ადამიანის უსიტყვო ლოცვას სიბნელეში. იგი ერთდროულად არის მიზანიც და საშუალებაც“ (ემირ ედდინ შაზილი - „მგზნებარე“ (“თჰე Aრდენტ”), სუფიურ საძმოთა „ნიშან-ნამე“ (სიმბოლოთა წიგნი) (Iდრიეს შჰაჰ, თჰე შუფის, 1964, გვ. 449).

 

ცნობილია, რომ უდიდესი პოეტი სუფიების (საადი შირაზი, ფარიდ ად-დინ ათარი, ჯალალ ედ-დინ რუმი, იბნ ალ-არაბი. ალ-ღაზალი, ომარ ხაიამი, ჰაფეზი და სხვ.) ნაწარმოებები სუფიურ სკოლებში გამოიყენებოდა (და დღესაც გამოიყენება), როგორც პრაქტიკული სასწავლო სახელმძღვანელოები და ამ სახით მისი მოხმარება შესაძლებელი იყო მხოლოდ მათში ჩადებული დაფარული სიმბოლოებისა და ტექნიკური ტერმინების ცოდნის გამოყენებით. ხშირად ის, რაც ლამაზი მხატვრული სახე ან ალეგორია გვგონია, სინამდვილეში, და ამასთან ერთად, პრაქტიკული სუფიური სავარჯიშოც შეიძლება აღმოჩნდეს.

 

ეხლა ვნახოთ, რამდენად უკავშირდება სახელი „ტარიელი“ „ტარიყატს“ და ზოგადად სუფიურ სწავლებას. გავარჩიოთ საკვლევი სტროფი დეტალურად:

 

„მო, დავსხდეთ ტარიელისთვის“. აქ ვხედავთ მოწოდებას გარკვეული შეკრებისკენ. მაგრამ რატომ ხმარობს რუსთაველი მაინცდამაინც ზმნას „დავსხდეთ“? სუფიურ სკოლებში პრაქტიკული მეცადინეობები ძირითადად მიმდინარეობდა სწორედ წრეში დასხდომის ფორმით. მოსწავლეები (მიურიდები) სხდებოდნენ წრიულად და მათთან ერთად იჯდა მასწავლებელიც, ხელმძღვანელი, მოძღვარი (მიურშიდი, უსტაზი). ძირითად სუფიურ გაერთიანებებს წარმოადგენს წრე (ჰალაყა ან დაირა), თითოეული ასეთი წრე-ჯგუფი შედგება 13 წევრისაგან. ამ რიცხვის შერჩევით სუფიები ხაზს უსვამენ იმას, რომ მათი სწავლება ყველა რელიგიის ფარულ სწავლებათა იდენტურია. ეს საიდუმლო, დაფარული ყველა რელიგიაში, არის ორგანიზებული განვითარების აუცილებლობა. ამ საკითხში, მუსლიმი სუფიები ყველაზე მეტად ქრისტიანებს უკავშირდებიან.

 

„ცრემლი გვდის შეუშრობელი“. შეუშრობელი ცრემლი მიჯნურის განუყრელი ატრიბუტია. ცრემლი ცოდვათა განმწმენდელია. ცრემლის ღვრა, ასევე, გარკვეული მისტიური მდგომარეობის გამომხატველია. მაგრამ, ამ შემთხვევაში რასთან გვაქვს საქმე? გამოდის, რომ რუსთაველისთვის ტარიელია მიჯნურობის ობიექტი? ტარიელისთვის ცრემლის დენა მიჯნურისათვის ცრემლის დენის ტოლფასია? თუ ტარიელი „ტარიყატია“ და არა ადამიანი, მაშინ მიჯნურობის ობიექტი გამოდის ტარიყატი. მაგრამ, თავისთავად, ტარიყატი ვერ იქნება ობიექტი, ის შეიძლება იყოს „გზა“ მიჯნურისაკენ (მიჯნური, როგორც ღმერთი), გზა ღმერთის შეცნობისაკენ. არანაკლებ მნიშვნელოვანია, თუ სად დაისმება ამ სტრიქონში მძიმე: „მო, დავსხდეთ (მძიმე), თუ - „მო, დავსხდეთ ტარიელისთვის (მძიმე)“. პირველ შემთხვევაში მოწოდებაა პრაქტიკული სავარჯიშოების დასაწყებად (შესაკრებად, წრეში დასაჯდომად), მეორე შემთხვევაში იგივეა, ოღონდ კონკრეტული მითითებით, თუ რისი გულისთვის ხდება შეკრება, დასხდომა (ტარიელისთვის, ანუ ტარიყატისთვის). შეუშრობელი ცრემლი ამ შემთხვევაში, მისი სხვა, ცნობილი მნიშვნელობების გარდა, შეიძლება აგრეთვე იყოს კონკრეტული პრაქტიკული სავარჯიშო, მსგავსად გამუდმებული შინაგანი ლოცვისა (მუსლიმებთან „ზიკრის“ შესრულება). ანუ, შეუშრობელი ცრემლი, ისევე, როგორც განუწყვეტელი შინაგანი ლოცვა, არის მუდმივი ხსენება, მოგონება (გამუდმებით გონებაში ქონა რამისა) ღვთისა (მიჯნურისა) და მისკენ (ღვთისკენ) მიმავალი „გზისა“ (ტარიყატისა).

 

„მისებრი მართ დაბადებით ვინმცა ყოფილა შობილი“.  რუსთაველი გვეუბნება, რომ ტარიელისნაირი ამ ქვეყნად არავინ შობილა (ან: ტარიელის შობის მსგავსად, ამქვეყნად არავინ დაბადებულა; ანდა: სამყაროს გაჩენიდან, სამყაროს დაბადებიდან, ტარიელის მსგავსი არავინ შობილა), ანუ, ტარიელი არაა უბრალო მოკვდავი, მეტიც, ის საერთოდ არაა შობილი, ანუ არის სხვა რამ (ცნება, სიბრძნე, სიყვარული, გზა და სხვ.). ეს სხვა რამ, ანუ ტარიელი-ტარიყატი არის ის, რისთვისაც უნდა დასხდნენ და პრაქტიკულ მეცადინეობებს, მედიტაციებს, გონებით ვარჯიშებს შეუდგნენ („გზაზე“ შედგნენ, ღვთის შეცნობის გზას გაუდგნენ პრაქტიკის მეშვეობით). რა არის ღვთის შეცნობის გზაზე შემდგარი ადამიანის მიზანი? სუფიებისთვის ესაა ღვთაებასთან (მიჯნურთან) შეერთება, შერწყმა. მართლმადიდებლისათვის კი ესაა ქრისტეს „შემოსვა“, საკუთარ თავში ქრისტეს შემოშვება. ხოლო სხვა ვინაა ამქვეყნად „მისებრი მართ დაბადებით შობილი“, თუ არა ქრისტე, განკაცებული ღმერთი? 

 

„დავჯე, რუსთველმან გავლექსე, მისთვის გულ-ლახვარ სობილი, აქამდე ამბად ნათქვამი, აწ მარგალიტი წყობილი“. რა შეიძლება იყოს „აქამდე ამბად ნათქვამი“? სხვადასხვა  მეცნიერის მოსაზრებით, ეს არის რომელიღაც ცნობილი ამბავი, ისტორია (სპარსული ან სხვა) ვინმე ტარიელზე (ან სხვა გმირზე), რომელიც ზეპირად გადაეცემოდათ თაობიდან თაობას („ხელი-ხელ საგოგმანები“ - ხელიდან ხელში, უშუალოდ, მემკვიდრეობითად გადაცემის გზით), შესაძლოა მოგზაური დერვიშების და აშუღების მეშვეობითაც, ერთი სიტყვით, „ვეფხისტყაოსნის“ წყარო, რომლის ფაბულაც აიღო რუსთაველმა და პოემად აქცია. მაგრამ თუ ტარიელი იგივე ტარიყატია, მაშინ გამოდის, რომ რუსთაველმა გალექსა ტარიყატი, ანუ სუფიების სწავლება, ანუ ღვთის შემეცნებისაკენ მიმავალი გზა ლექსად, „შეფარვით, ქვემორედ“ გადმოსცა, რომელიც აქამდე ამბად იყო ნათქვამი, მასწავლებლიდან მოსწავლეს, სკოლას, ორდენს, საძმოს მემკვიდრეობითად, თაობიდან თაობას, „ხელიდან ხელში“, ზეპირად გადაეცემოდა (თუმცა, რუსთაველამდეც გვყავს ისეთი დიდი პოეტი სუფიები, რომლებიც პოეზიის ენით „შეფარვით, ქვემორედ“ გადმოსცემდნენ თავიანთ სწავლებებს, მაგ.: ალ-ღაზალი, ომარ ხაიამი. რუსთაველის თანამედროვე - ფარიდ ად-დინ ათარი, მათ შემდეგ - ჯალალ ედ-დინ რუმი, საადი შირაზელი და სხვ.).

 

რას უნდა ნიშნავდეს „გულ-ლახვარ სობილი“? ჩვეულებრივი, ზედაპირული გაგებით, ეს შედარება გადმოსცემს გამიჯნურებული გულის მდგომარეობას. ხოლო უფრო ამაღლებულ პლანში ეს ღვთისადმი გამიჯნურებული გულის მდგომარეობაა. ეს ორივე მოსაზრება, რათქმაუნდა, სწორია და ერთი მეორეს არც ხელს უშლის და არც გამორიცხავს, მაგრამ თუ ჩვენ ამ გამოთქმას სუფიური, და ზოგადად მისტიკური პრაქტიკის გარკვეული მდგომარეობის გადმოცემის კუთხით შევხედავთ, შეგვიძლია ვთქვათ, რომ აქ მინიშნებაა გულის ფიზიკურ მდგომარეობაზე. „გულ-ლახვარ სობილი“ მიგვანიშნებს ისეთ ფიზიკურ მდგომარეობაზე, როდესაც ადამიანი თითქოს გულში ჩხვლეტას გრძნობს. ზოგადად მისტიკოსები (და მათ შორის მართლმადიდებელი მისტიკოსებიც) მიუთითებენ განუწყვეტელი ლოცვის დროს გულის სწორედ ამგვარ ფიზიკურ მდგომარეობაზე, რაც ზუსტად მცირე ჩხვლეტის, მცირე ტკივილის შეგრძნებაში გამოიხატება („დილიდან დაჯექი ერთი მტკაველის სიმაღლე სკამზე, ჩაიყვანე გონება თავიდან გულში და დააყოვნე იგი იქ, დაიხარე ტკივილის შეგრძნებამდე, ძლიერი ტკივილის განცდამდე მკერდში, მხრებში და კისერში, განუწყვეტლივ აღავლინე: უფალო, იესო ქრისტე, შემიწყალე მე. შეიჩერე რამდენადმე სუნთქვაც, რათა  არ ისუნთქო უყურადღებოდ“. წმ. გრიგოლ სინელი, მდუმარებისა და ორის სახის ლოცვის შესახებ; „იესოს ლოცვის დროს წმინდა მამები მიუთითებენ სუნთქვის მეშვეობით გონების გულში ჩაყვანაზე, თავის დახრისა და მტკაველის სიმაღლე სკამზე ჯდომაზე, გონების მოკრებისათვის კუნთების დაჭიმვა ხელს უწყობს გულის ადგილის პოვნას“. არქიეპისკოპოსი ანტონი, იესოს ლოცვის შესახებ). 

 

ღვთის შეცნობის გზაზე (ტარიყატზე) შემდგარი ადამიანისათვის კი წარმატების მიღწევა ამ პრაქტიკის (განუწყვეტელი გულისმიერი ლოცვის) გამოყენების გარეშე ფაქტიურად შეუძლებელია. 

 

სტრიქონის დასაწყისში პოეტი კიდევ ერთხელ იყენებს „დაჯდომა“ ზმნას. ამ ზმნის ხელმეორედ გამოყენება, ჩვენის აზრით, რაღაც მნიშვნელოვანის ხასგასმას უნდა ემსახურებოდეს. პირველ შემთხვევაში („მო დავსხდეთ“) რუსთაველი მოუწოდებს გარკვეული ჯგუფის, საძმოს, ორდენის, სკოლის წევრებს, სუფიურ სწავლებაში განდობილებს, ტარიყატის, ღვთის შემეცნების გზაზე დამდგარ ადამიანებს (ხოლო ჩვეულებრივი მკითხველისათვის ეს მოწოდება მიმართულია პოემის უშუალო მკითხველისაკენ) „დასაჯდომად“, პრაქტიკული სავარჯიშოს, „მედიტაციის“, „ზიკრის“, „გულისმიერი ლოცვის“ დასაწყებად, ხოლო მეორე შემთხვევაში („დავჯე რუსთველმან“), პოეტი უკვე თვითონაც „ჯდება“ ჯგუფის (ჰალაყას, დაირას) წრეში და თავად შედის იმ მდგომარეობაში, რასაც ღვთის შემეცნება, ტარიყატი, ანუ სუფიური სწავლების გადმოცემა ჰქვია. ამით ქართველი პოეტი მიგვანიშნებს, რომ იგი ეკუთვნის გარკვეულ საიდუმლო სკოლას, მეტიც, თავადაა ამ სკოლის ხელმძღვანელი, მასწავლებელი, მოძღვარი და ღვთის შემეცნების გზაზე (ტარიყატზე) შემდგარი ადამიანებისათვის გზის გამკვალავი, დამხმარე, გამძღოლი. ვფიქრობთ, რომ ავთანდილი რუსთაველის ავტოპორტრეტია. ვინაა ავთანდილი? იგია ის ვინც მიჯნურისგან (ღმერთისგან) განშორებულ ადამიანს მის (მიჯნურის, ღმერთის) პოვნაში ეხმარება. იგია მასწავლებელი, მოძღვარი, წინამძღოლი, გზის გამკვალავი, ტარიყატზე შემდგარი ტარიელისა. ავთანდილს და რუსთაველს უკვე ნაპოვნი ჰყავთ თავიანთი მიჯნურები და მათთან არიან. ავთანდილი თინათინთანაა, რუსთაველი - თამართან („მიბრძანეს მათად საქებრად“).

 

„მარგალიტი წყობილი“. რისი სიმბოლოა, ტექნიკური ტერმინია მარგალიტი? მარგალიტის ხსენებისას, პირველ ყოვლისა, გვახსენდება ქრისტეს ცნობილი სიტყვები: „ნუ მისცემთ სიწმიდესა ძაღლთა, ნუცა დაუფენთ მარგალიტსა თქუენსა წინაშე ღორთა, ნუუკუე დათრგუნონ იგი ფერჴითა მათითა და მოიქცენ და განგხეთქნენ თქუენ.“ (მათ. 7, 6). მარგალიტი სიმბოლოა ჭეშმარიტებისა, ღვთის სიტყვისა, ღვთიური სიბრძნისა. ფაქტიურად, აქ მაცხოვარი კრძალავს „მარგალიტის“ უღირსთათვის მიცემას. სუფიებთანაც მარგალიტი ჭეშმარიტების, ღვთიური სიბრძნის სიმბოლოა, ტექნიკური ტერმინია. ზედაპირულ დონეზე, „მარგალიტი წყობლი“ აღიქმება, როგორც გაწყობილად, ლამაზად გალექსილი ამბავი, ხოლო თუ მის უფრო ღრმა მნიშვნელობას განვიხილავთ, მივიღებთ შემდეგს: რუსთაველმა საღვთო სიბრძნეს (გავიხსენოთ: „საღვთო, საღვთოდ გასაგონი, მსმენელთათვის დიდად მარგი“), ღვთის სიტყვას, ჭეშმარიტებას, რომელიც ადრე ზეპირად, ამბად, ვიწრო წრეში, სკოლაში, საძმოში, ორდენში თაობიდან თაობას გადაეცემოდა, სისტემური, წყობილი სახე მისცა, ანუ ერთგვარად, დაფარული დაფარულადვე გადმოსცა და მას სწავლების, სისტემის, სახელმძღვანელოს სახე მისცა, რისი მიზანიც, იგივე მოძღვარის, მასწავლებლის მიზანია: ღვთის შეცნობის (ტარიყატის) გზაზე შემდგარ თავის მოსწავლეებს მიუთითოს ღვთისკენ (მიჯნურისკენ) მიმავალი გზა, დააყენოს ისინი ჭეშმარიტების გზაზე (ტარიყატზე), უხელმღძვანელოს მათ და ამავე დროს მისცეს პრაქტიკული სავარჯიშოები, დაუტოვოს პრაქტიკული სახელმღვანელო.

 

ამგვარად, საკვლევი სტროფი შეგვიძლია შემდეგნაირად წავიკითხოთ:

„მოდით, დავსხდეთ წრეში, შევუდგეთ საღვთო გზას და განუწყვეტელი ლოცვის პრაქტიკის გამოყენებით შევიმეცნოთ ქრისტე, რომლის მსგავსი დაბადებით ამქვეყნად არავინ შობილა. მე, რუსთაველმა, მოძღვარმა და მასწავლებელმა, განუწყვეტელ გულისმიერ ლოცვაში მყოფმა, რომლის ფიზიკური გამოხატულებაც გულში მცირე ჩხველეტისა და ტკივილის შეგრძნებაა, შევედი რა საღმრთო შემეცნების მდგომარეობაში („დავჯე“), აქამდე ზეპირი სწავლებით გადმოცემულ და დაფარულ ჭეშმარიტ მოძღვრებას („მარგალიტი“) დაფარულადვე („გავლექსე“) სისტემური  სწავლების და პრაქტიკული სახელმღძვანელოს სახე მივეცი“.

 

ნიშანდობლივია ისიც, თუ როგორ შემოდის ტარიელი, როგორც პერსონაჟი, პოემაში. მისი პირველივე გაცნობისას ვხვდებით ისეთ სიმბოლოებს, რომლებიც, ჩვენის აზრით, ასევე უკავშირდებიან ზემოთ გამოთქმულ მოსაზრებებს. აქ არ შევუდგებით ყველასთვის კარგად ცნობილი სტროფის სრულ ანალიზს, გამოვყოფთ მხოლოდ რამდენიმე დეტალს:

 

„ჯდა მრიტალი“. როგოც ვხედავთ, ტარიელი ზის, ტირის და თითქოს მოწყვეტილია გარესამყაროს (ის ვერ ამჩნევს მასთან მოახლოებულ მონებს). ანუ, იმყოფება ერთგვარ მედიტაციურ, ლოცვით მდგომარეობაში. მაგრამ, რა მდგომარეობაა ეს? რუსთაველი აკონკრეტებს ამ მდგომარეობას: „ცრემლსა ვარდი დაეთრთვილა, გულსა მდუღრად ანატირსა“. ე. ი. ტარიელს მთელი მისი ყურადღება მიმართული აქვს გულისკენ, იმყოფება გულისმიერი ლოცვის პრაქტიკაში და თითქმის გათიშუალია გარემოს. შინაგანი გულისმიერი ლოცვის პრაქტიკისას, ტკივილის შეგრძნების გარდა, მისტიკოსები მიანიშნებენ ასევე სხვა მოდგომარეობაზეც, ესაა გულში სითბოს, ზოგჯერ ცეცხლის შეგრძნება („მდუღარე გული“) („სიყვარული გულში ცეცხლის წყაროა და სადაც ის წყარო ამოვა, დასწვავს მწყურვალს... [უფალო] შენ ყოველივეზე ბატონობ; შენ დააწყლულე სული ჩემი და ჩემს გულს შენი ცეცხლის ალის დათმენა არ ძალუძს“, იოანე სინელი, კლემაქსი, თ. 30, 45, 48)

 

ცოტათი ქვემოთ, რუსთაველი კიდევ უფრო აკონკრეტებს ტარიელის ამგვარ მდგომარეობას: „სხვაგან ქრის მისი გონება, მისმა თავისა წონამან“. ანუ, მისმა (ტარიელის) თავის წონამ/სიმძიმემ თავი ჩამოუგდო მკერდისკენ, და უკვე მისი გონება გარე სამყაროს კი ვეღარ ხედავს, არამედ მარტო შინაგან სამყაროს, იმას, რაც მკერდშია. როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, თავჩაქინდრული ჯდომა ცნობილი ლოცვითი პოზაა მისტიკოსებთან (მათ შორის მართლმადიდებლური ლოცვის პრაქტიკაში). ამ პრაქტიკის მიხედვით, გულისმიერი შინაგანი ლოცვის დროს ადამიანი ჯდება ძალიან დაბალ სკამზე, თავი დახრილი აქვს და მზერა მიმართული გულისკენ (უფრო კონკრეტულად კი გულის მარცხენა ნაწილისკენ). სუფიურ პრაქტიკაში, დერვიშებისათვის „ვარდი“ (არაბ. წარდ) ემბლემა და სიმბოლოა მედიტაციისა (არაბ. წირდ), ამ სიტყვათა მსგავსი ხმოვანების გამო. ამას გარდა, ვარდი სუფიებთან გულის სიმბოლოც არის. ამგვარად, ამ ეპიზოდში, უკვე ტარიელი გვევლინება ტარიყატზე (ღვთიური შემეცნების გზაზე) შემდგარ ადამიანად. ფაქტიურად ადამიანი და მისი გზა შერწყმულია ერთიმეორეში, მიზანი იმდენაადა შესისხორცებული, რომ პიროვნებისა და მისი მდომარეობის გამიჯვნა და გამოყოფა თითქმის აღარც ხდება.

 

„ხშირად ესხა მარგალიტი,  ლაგამ-აბჯარ-უნაგირსა“. როგორც ვხედავთ, ტარიელს გარკვეული ჭეშმარიტების მარცვლები, გარკვეული ღვთიური სიბრძნე (მარგალიტი) უკვე მოპოვებული აქვს. მაგრამ, კონკრეტულად რა ასპექტში? ვხედავთ, რომ მისი „მაგრალიტები“ ასხმულია ლაგამზე, აბჯარზე და უნაგირზე. ასევე, ამავე სტროფში ვკითხულობთ, რომ ტარიელს სადავეამოდებული შავი ცხენი ჰყავს გვერდით („შავი ცხენი სადავითა ჰყვა ლომსა და ვითა გმირსა“). ზოგადად „ცხენი“ ფიზიკური სხეულის სიმბოლოა, ცხენზე ამხედრებული მხედარი კი ხორციელ ვნებებზე გამარჯვებული ადამიანის. გავიხსენოთ ეპიზოდი, როდესაც ავთანდილი, ფაქტიურად ცოცხალ-მკვდარი ტარიელის მოსაბრუნებლად მას ცხენზე შესვამს და ისე დაუბრუნებს გრძნობას და გონებას („ერთხელ შეჯე, ცხენოსანი გნახო ჩემი სულთა მხდელი... იცოდა, რომე შეჯდომა კაეშანს მოაქარვებდა“). რუსთაველი მიანიშნებს, რომ „ლაგამ-აბჯარ-უნაგირზე“ მარგალიტასხმულ ტარიელს უკვე მიღწეული აქვს: 1. ხორციელ ვნებებზე კონტროლი (ლაგამი, სადავე), 2. დაცული აქვს და ფლობს თავის ფიზიკურ სხეულს,  სრულყოფილი აქვს ფიზიკური სხეული (აბჯარი), რაც სრული სრულყოფილების მისაღწევად ასევე ძალზედ მნიშვნელოვანია, და 3. მისი მიზნის მიღწევა მოგზაურობასთან, ხეტიალთანაა დაკავშირებული (უნაგირი). ჭეშმარიტების ძიებისას „მოგზაურობა“ კი ტარიყატის განუყრელი ნაწილია.

 

საყურადღებოა კიდევ ერთი ფაქტი: რუსთაველი პოემის პროლოგში თამარს და ტარიელს ახსენებს ორ-ორჯერ, ფაქტიურად ერთმანეთის მიყოლებით. ჩვენი დაკვირვებით, ამ სახელებს ორი ერთმანეთისგან განსხვავებული დატვირთვა აქვთ. პირველ შემთხვევაში, თამარი და ტარიელი წარმოგვიდგებიან, როგორც რეალური პიროვნებები, პერსონაჟები, ხოლო მეორე შემთხვევაში, მათი აღწერა დაცლილია ყოველგვარ პიროვნულ თვისებებისაგან. განვიხილოთ ეს საკითხი დეტალურად:

 

თამარის პირველი ხსენებისას რუსთაველი ხმარობს ისეთ ეპითეტებს, რაც ჩვეულებრივ მიემართება ადამიანს, პერსონაჟს: „ღაწვ-ბადახში“, „თმა-გიშერი“, იგი მოხსენიებულია თავისი მეუღლის გვერდით (ლომი - დავით სოსლანი), პოეტს უჭირს მეფე-მზე თამარისათვის „ხოტბის“ შესხმა. მომდევნო სტროფში, თითქოს იმავე თამარის ხსენებისას, რუსთველი ხმარობს სულ სხვა ეპითეტებს. აქ იგი თითქოს ღვთაებას უტოლდება. რუსთაველი „ხოტბის“ მაგივრად  „აქებს“ მას, რაც შეიძლება, ღვთის საგალობელადაც მოვიაზროთ. (შდრ. „ქება ქებათა“). გარეგნული აღწერა იცვლება შინაგან ემოციაზე და ამ ემოციის ფიზიკურ გამოვლინებაზე: „სისხლითა ცრემლ-დათხეული“. მსგავს „განსხვავებებს“ ვხვდებით ტარიელის აღწერის დროსაც. მისი პირველი ხსენებისას რუსთაველი იყენებს ადამიანსიათვის დამახასიათებელ შედარებებს: „ტურფა“, „გმირი“, თუ თამარი მის მეუღლესთან ერთად იხსენიება, ტარიელი უკვე მეგობრებთან ერთადაა ნახსენები („მათ სამთა გმირთა მნათობთა სჭირთ ერთმანეთის მონება“). ხოლო მომდევნო სტროფში, ტარიელი თითქოს უკვე აღარაა პიროვნება, მისთვის პოეტს „შეუშრობელი ცრემლი“ სდის და „მისებრი მართ დაბადებით“ ამქვეყნად არავინ შობილა.

 

რუსთველი განასხვავებს აგრეთვე „სისხლის ცრემლს“ „შეუშრობელი ცრემლისგან“. სისხლის ცრემლის დენა სუფიებთან ღმერთთან ადამიანის განშორების თანმდევია. ვნახოთ რამდენიმე მაგალითი:

 

ფარიდ ად-დინი ათარი (1142-1220), იგავები, ბულბულ-ნამე (წიგნი ბულბულზე): „აიღე კალამი  და გვიამბე შენი გულის საიდუმლო. თხრობა დაიწყე დაფარულთმცოდნე ღმერთის სახელით. მხოლოდ იგი გვაძლვევს პურს ჩვენი არსობისას. ცამ მისგამ მიიღო სიმაღლე, მიწამ - დაბლობი. ორი სამყარო, ფიზიკური და სულიერი, მისგან შეიმოსა მყოფობით. იგი ამაღლებს ამ ცისფერი ცის კამარას. იგი ალღვობს მზის გავარვარებულ ოქროს. კალამი მყვინთავია ჭეშმარიტების ზღვაში (შდრ. „მელნად ვიხმარე გიშრის ტბა და კალმად მე ნა რხეული“). ყველა სიტყვა ამ ზღვიდან წააგავს ოქროს მადანს. და როცა კალამი აღწერდა  განშორების დარდს, მოედინებოდა სისხლის ცრემლები, როგორც მდუღარე კუპრი“.

 

ალ გაზალი (1058 -1111), ბედნიერების ალქიმია: ეს ნაშრომი შედგენილია ოთხ ტომად, მეოთხე ტომში აღწერელია შემთხვევები არაბი და სპარსი წმინდანი ქალების ცხოვრებიდან, განსაკუთრებით იმის შესახებ, თუ როგორ ტიროდნენ ისინი სისხლის ცრემლებით იმ ტანჯვათა გამო, რაც ღმერთთან განშორებით იყო გამოწვეული და მისდამი აღვლენილ განუწყვეტელ ლოცვებში ატარებდნენ ღამეებს. ამ ნაწილში საუბარია მისტიური გზის თითქმის ყველა ასპექტზე: მიმართვაზე, ურყევობაზე, შიშზე, სასოებაზე, ღმერთის რწმენასა და მინდობაზე, სწრაფვაზე, დაკმაყოფილებაზე, სიმტკიცეზე, ფიქრზე და მედიტაციაზე, სიკვდილის მოგონებაზე და ღმერთზე.

 

ვ. დროზდოვის წიგნში „სუფიური სწავლება სიყვარულზე სპარსულ კლასიკურ პოეზიაში“, XIII საუკუნის სპარსი პოეტის ფახრ ად-დინ ერაყის პოემის „იშყი-ნამეს“ განხილვისას ვკითხულობთ: „ძალა გამოეცალა საბრალო მეცეხლურს და მისი თვალებიდან სისხლის ცრემლები წამოდინდა. მეცეცხლურის მდგომარეობა იმგვარი იყო, რომ უფლისწულმა იგრძნო მისი სიყვარულის ძალა, შეხედა გაოცებულმა და სასწრაფოდ გაეშურა ნადირობის ადგილისკენ. შეწუხებული მეცეცხლური დაეცა, დაკარგა შეხვედრის იმედი..... ამ ამბიდან ორი კვირის შემდეგ უფლისწული კვლავ გაემართა სანადიროდ იმ დროს, როცა სიხლის ცრემლებით სასვსე თვალებით, საბრალო და აღელვებული მეცეცხლური დაეხეტებოდა მთებსა და უდაბნოში. განშორების მწუხარებამ მისი სხეული თმის ღეროს დაამსგავსა, მისთვის ჩვეულებრივი ამბავი გახდა ნადირებთან ერთად ცხოვრება. გაიგო რა, რომ უფლისწული სანადიროდ მოემართებოდა, იპოვა მოკლული გაზელი (ქურციკი, ანტილოპა), გაატყავა და შეძვრა მასში“. 

 

სისხლის ცრემლების ხსენებისას გვერდს ვერ ავუვლით ლუკას სახარებაში აღწერილ ეპიზოდს ქრისტეს ლოცვისა გეთსიმანიის ბაღში: „და იყო იგი ღუაწლსა შინა, უმეტესღა ილოცვიდა და იქმნა ოფლი მისი, ვითარცა ცუარი სისხლისაჲ გარდამომავალი ქუეყანასა ზედა“ (ლუკა, 22, 44). 

 

ქრისტეს ვნებანი იწყება ზეთისხილის ბაღში. აქ მან თავისი მიწიერი ცხოვრების უკანასკნელი წუთები გაატარა თავისი მამის მიმართ ლოცვაში. ლუკა მახარობელი, განათლებით ექიმი, დაწვრილებითი სიზუსტით აღწერს ქრისტეს იერს ამ წუთებში. იგი ამბობს, რომ როცა ქრისტე ლოცულობდა, სისხლი, როგორც ოფლის წვეთები მოედინებოდა მისი სახიდან. ეს მოვლენა მედიკოსებისათვის ცნობილია. როცა ადამიანი იმყოფება უკიდურეს ნერვულ ან ფსიქიკურ დაძაბულობაში, ხანდახან (ძალიან იშვიათად) ასეთი რამ ხდება. კაპილარები, რომლებიც ახლოსაა კანთან, სკდებიან, და სისხლი გადმოედინება ოფლის სადინარებიდან და ერევა ოფლს. ამ შემთხვევაში ნამდვილად წარმოიქმნება სისხლის მსხვილი, თითქოს შედედებული წვეთები, რომელიც ადამიანის სახიდან ჩამოედინება და შორიდანაც კარგად ჩანს. ასეთ დროს, ადამიანი კარგავს ძალინ დიდ ენერგიას. 

 

თეოფილაქთე ბულგარელი ამგვარად განმარტავს სახარების ამ ადგილს: „ლოცვა რომ ადამიანური ბუნებისგან იყო, რომელიც დაშვების მიხედვით მოდიოდა ყველასთვის დამახასიათებელი სიცოცხლისადმი სწრაფვით ანდა არ იყო ღმრთაებრივისაგან, როგორც წყეული არიანელები ამბობენ, ეს იქიდან ჩანს, რომ იესოს ოფლმა დაასხა და ისეთი ბრძოლები ჰქონდა, რომ როგორც შემდგომაა ნათქვამი, მისი ოფლი სისხლის წვეთებად ეპკურებოდა მიწას. ვინაიდან მათზე, ვინც დაძაბული შრომობენ, ჩვეულებრივ ამბობენ, რომ მათ სისხლის ოფლი სდით, ისევე როგორც მათზე, ვინც მწარედ დარდობენ, ამბობენ, რომ სისხლის ცრემლი სდით. სწორედ ამის საჩვენებლად, რომ მისგან დიოდა არა რომელიღაც წვრილი და თითქოსდა მოსაჩვენებლად მოგვრილი სითხე, არამედ ოფლის მსხვილი წვეთები ეცემოდა, მახარებელმა სინამდვილის გამოსახატად სისხლის წვეთები იხმარა. აქედან ცხადია, რომ ბუნება, რომელიც ოფლს გამოყოფდა და ბრძოლები ჰქონდა, ადამიანური იყო და არა ღვთაებრივი, ვინაიდან ადამიანური ბუნებისთვის დაშვებული იქნა განეცადა ამგვარი მდგომარეობანი და იგი განიცდიდა, რათა, ერთი მხრივ, ეჩვენებინა, რომ მისი ადამიანობა არ იყო მოჩვენებითი, ხოლო მეორე მხრივ - მიზანი დაფარული, რათა ემკურნალა ზოგადადამიანური შიშისათვის, რათა დაეძლია იგი საკუთარ თავში და დაემორჩილებინა ღვთაებრივი ნებისათვის“.

 

გამომდინარე აქედან, შეგვიძლია დავასკვათ, რომ რუსთაველის მიერ თამარის ქება იგივე ღვთის ქებაა, მისდამი საგალობელის, ლოცვის აღვლენაა. მისი (ღმერთის) სახელი პოეტს „შეფარვით, ქვემორედ“ „უთქვამს“ და „უქია“, იგია (ღმერთია) „მისი სიცოცხლე, უწყალო ვითა ჯიქია“. მისი ქებისას იგი ემსგავსება ღმერთისგან განშორებულ ადამიანს და როგორც კაცი-ქრისტე, უკიდურესი დაძაბულობის დროს, სისხლის ცრემლებით ტირის, ხოლო რა უნდა იყოს ღვთის მაძიებელი, ტარიყატის გზაზე შემდგარი ადამიანისათვის იმაზე  მეტი განსაცდელი, რაც ღმერთისგან განშორებულობის შეგრძნებაა?

 

ამგვარად, ვფიქრობთ, რომ XII-XIII საუკუნეების ქართული მწერლობა გვედრს ვერ აუვლიდა იმხანად სპარსეთში (და არა მარტო სპარსეთში) აღმავლობის გზაზე მყოფი სუფიური სწავლებების გავლენას. მეტიც, ჩვენ შეგვიძლია ვისაუბროთ არა მხოლოდ გავლენებზე, არამედ მსგავსი სკოლების არსებობაზეც საქართველოში. ამის მაგალითად, თუნდაც ლაშა-გიორგის სუფიური „რინდების“ (სპარსულად: „მემთვრალე“) ორდენთან კავშირიც ადასტურებს (სავარაუდოდ, სიტყვა „გარინდება“, რაც გარკვეული მედიტაციური მდგომარების აღმნიშვნელიც შეიძლება იყოს, შესაძლოა სწორედ „რინდების“ ორდენს უკავშირდებოდეს, ასევე, შესაძლოა აქედნ მოდიოდეს სიტყვა „რაინდიც“) და ასევე, ცოტა მოგვიანებით, რუსდანის ქალიშვილის, გურჯი ხათუნის ჯალალ ედ-დინ რუმის საყვარელი მოწაფეობის ისტორიაც. ამ ურთიერთობების შესწავლა კი სამომავლო კვლევის საგანია.