შესავალი

მეოცე საუკუნის 30-იანი წლებიდან მოყოლებული,  საქართველოში საბჭოთა ხელისუფლებისთვის ლიტერატურა ერთ-ერთი ეფექტური იარაღი გახლდათ, მწერალი კი მარტივად მანიპულირებადი მოთამაშე. ამ დროს ქართული ლიტერატურა სახელმწოფოს და პარტიის სამსახურში იდგა და იშვიათი გამონაკლისების გარდა, რთულად თუ აღწევდა თავს  პარტიის ბიუროკრატიულ კონიუქტურას[1]. სწორედ ამგვარი მემკვიდრეობა ერგო  თანამედროვე ქართულ ლიტერატურას, რომელიც ცალკეული გამონაკლისების გარდა, ძალაუფლებასთან რევერანსული მიდგომის მიხედვით ბევრად არ ჩამოუვარდებოდა საბჭოთა წარსულს, იმ განსხვავებით, რომ თანამედროვე ლიტერატურა სხვადასხვა პოლიტიკურ მოცემულობებს ემორჩილებოდა დროისა და ვითარების ცვალებადობის მიხედვით.

საქართველოში ლიტერატურის ისტორია ინტელექტულური ისტორიის პარალელურად მიმდინარეობდა და ირეკლავდა კიდეც მას. მაგალითად, თუ ქართული ლიტერატურის ისტორიას გადავხედავთ, დავინახავთ, რომ ლიტერატურული ნაწარმოებები მხოლოდ ლექსწყობისა და მხატვრული სახეების ნიმუშები არაა, არამედ მათში მკვეთრად შეინიშნება არსებული საზოგადოებრივი პროცესებიც. მეტიც, კონკრეტულ ნაწარმოებებში შეგვიძლია გარკვეული ზღვარიც შევნიშნოთ ავტორის მხატვრულ-ემოციურ და პოლიტიკურ-იდეოლოგიურ პოზიციებს შორის(მწერლის მსოფხედველობა თუ საზოგადოებრივი პოზიცია შეიძლება აღმოვაჩნოთ ნაწარმოების სტილშიც ან რომანის ისეთ სცენებშიც, რომელთაც არანაირი პირდაპირი პოლიტიკური თუ სოციალური დატვირთვა არ გააჩნიათ). მიუხედავად ამისა, უკანასკნელი ათწლეულების მანძილზე საქართველოში არსებული ლიტერატურულ პროცესებზე, ,,ბობოლა“ მწერლებზე, კრიტიკოსებზე თუ ,,ლიტერატურის მედუქნეებზე“  დაკვირვებით ვხედავთ, რომ ლიტერატურული სივრცე ცალსახად ჩაკეტილია პოლიტიკური და სოციალური საკითხებისადმი(განსაკუთრებით კი იმ სოციალური ჯგუფებისადმი, რომელიც ეკონომიკური ჩაგვრის უმთავრესი ობიექტია) და გამონაკლის შემთხვევაში ლიტერატურა ძირითადად დომინანტი ჯგუფის პოზიციების დაცვით გვახსენებს თავს. ერთი სიტყვით, ლიტერატურა გადაქცეულია პროექტად, არსით მისტიკურ განზე მდგარ მოვლენად, რომელიც მხოლოდ ,,პროფესიონალებს“ და მათი პროდუქტის უაპელაციოდ მიმღებ მკითხველებს შეეხება.

სწორედ ამ ფონზე, თანამედროვე ქართულ ლიტერატურისთვის სრულიად მივიწყებული თემატიკით ჩნდება ავტორი, რომელიც ცდილობს შეგვახსენოს ლიტერატურის ბუნება და დაარღვიოს ის ,,ცენტრალიზმი“[2], რაც ასე ფესვგადგმულია ბოლო ათწლეულებში მიმდინარე ლიტერატურულ პროცესებში. მხედველობაში მაქვს ცოტნე ცხვედიანი და მისი რომანი ,,მაიაკოვსკის თეატრი“.

სწორედ ამიტომ, ხსენებული რომანის განხილვას შევეცდები არა შიგნით შეღწევით - სიუჟეტური ჯაჭვით ან პერსონაჟების ისტორიების ანალიზით, არამედ ვეცდები ვაჩვენო ცხვედიანის რომანის პოლიტიკური თუ სოციალური განზომილება, ის შესაძლებლობები და გარეშე ფუნქციები, რაც აღნიშნულ ტექსტს გააჩნია და რომელიც ქართული ლიტერატურული კრიტიკის მეცადინეობით გემოვნებასა და სიუჟეტურ სქემას შორის შეიძლება დაიკარგოს.

,,ლიტერატურული დასვენება“ და მაიაკოვსკის თეატრი

როლან ბარტი ამტკიცებდა, რომ მითი სახელად ,,ლიტერატურული დასვენება“  უფრო შორს მიდის, ვიდრე ფასიანი შვებულება ან გაზაფხული. ბარტი ეხმაურეობოდა ლიტერატურ ჟურნალ ,,le Figaro”-ში დაბეჭდილ სტატიას - ,,ჩვენი მწერლები დასვენებისას“, რომელიც ყოველგვარი მიჩქმალვის გარეშე აჩვენებს, თუ როგორ წარმოუდგენია ბურჟუაზიას თავისი მწერლები. ბარტის კონცეპტის თანახმად, ,,ლიტერატურული დასვენება“ სოციალური აქტია, რომელსაც ბურჟუაზიული საზოგადოება უხვად იმეტებს მწერლებისთვის(ოღონდაც კი, ისინი მისთვის საფრთხეს არ წარმოადგენდნენ). ამ განმარტებით, მწერლის ეს ნახევრად პროზაული მდგომარეობა, გვიბიძგებს მის, როგორც, ზეკლასობრივი ელემენტის აღიარებისკენ.

,,ლიტერატურული დასვენების“ დროს, საზოგადოება მწერალს ათავსებს ვოლუნტერში, სადაც იმ ყალბი განსაკუთრებულობის გადათამაშება ხდება, რომელიც ავტორს თავად მიანიჭა. ასეთ მოცემულობაში, ლიტერატურა უარს ამბობს, იყოს სოციალური არტეფაქტი და უხეშად გვიმტიკცებს მის აპოლიტიკურობას, ზეკლასობრიობას და მსგავს ეგზოტიკურ მდომარეობებს. ასეთ პირობებში, ლიტერატურას ენიჭება კონკრეტული ფუნქცია და ინტერპრეტირდება  როგორც სივრცე, ანუ გარკვეული შესაძლებლობა, რომელშიც მწერალი ემოციებისგან თავისუფლდება და ესთეტიკური განცდის შედეგად ათავისუფლებს მკითხველს. ბუნებრივია, თუ ამგვარ გადათამაშებას უაპელაციოდ მივიღებთ  და ლიტერატურას ასეთ ფუნქციას მივანიჭებთ, მხატვრული ტექსტებიც ინტერპრეტირდება, როგორც განზე მდგომი, ლიტერატურული ძიების და ესთეტიკური ნარატივების ერთობლიობა, რომელიც უარს ამბობს სოციალურ ინტერვენციაზე.

ამის საპირისპიროდ, ფაქტია, რომ ყველა მწერალი გარკვეულ სოციალურ მსოფხედველობას ითვისებს. გარესამყარო  შემოიჭრება რომანში არა იმის გამო, რომ მწერალს პოლიტიკური თუ ეკონომიკური მოვლენების აღწერა სურს, არამედ იმიტომ, რომ ლიტერატურა ადამიანებს ეხება. ამისთვის საკმარისია თვალი გადავავლოთ მხატვრული ლიტერატურის ისტორიას, სადაც ნათლად დასტურდება საზოგადოების, სოციალური სივრცის და იდეოლოგიური ელემენტების  გავლენა მხატვრულ ნაწარმოებებზე. აქედან გამომდინარე, ნებისმიერი მწერალი, თუნდაც ,,ლიტერატურული დასვენების“ დროს, თავს ვერ აღწევს ისეთ ცნებებს როგორიცაა: საზოგადოება, ყოფიერება, იდეები და ისტორია.

ბარტის თეზისს თუ გავაღრმავებთ, ჩნდება შეკითხვა: რა არის ლიტერატურის მთავარი ფუნქცია?! რაზეც პასუხის გაცემის პრეტენზია აღნიშნულ ტექსტს არ აქვს, თუმცა აქვე შევნიშნავთ, რომ საკმაოდ რთულია, ლიტერატურას ერთი კონკრეტული ფუნქცია მივანიჭოთ, უფრო მნიშვნელოვანია, დავეყრდნოთ ლიტერატურის კრიტიკის თეორიაში არსებულ თეზისს(უპირველესად მხედველობაში მყავს ვალტერ ბენიამინი და ბერტოლდ ბრეხტი, რომლებისთვისაც ლიტერატურა სოციალური პრაქტიკა უფროა, ვიდრე აკადემიური კვლევის ობიექტი), რომლის მიხედვითაც, ლიტერატურის მთავარი ფუნქცია ის არის, რომ არ უღალატოს თავის ბუნებას.

ცოტნე ცხვედიანის ,,მაიაკოვსკის თეატრი“, სწორედ ამ კუთხით, გამორჩეული რომანია, რომელშიც სოციალურ თემატიკას მხოლოდ ,,საშენი მასალის“ ან ინფორმაციის ფუნქცია არ აკისრია. ავტორი არსებულ პრობლემებთან კრიტიკული მიმართებით, მზად არის შეგვახსენოს ლიტერატურის ბუნება და ღიად დაუპირისპირდეს ,,ლიტერატურულ დასვენებას“, რომელიც ერთი შეხედვით საკმაოდ კომფორტულად გამოიყურება და მკითხველშიც სენტიმენტებს აღძრავს. ტექსტში დაძლეულია ქართული თანამედროვე პროზისთვის დამახასიათებელი ჩაკეტილობა იმ სოციალური კლასისადმი, რომელიც არა მხოლოდ ლიტერატურამ, არამედ საჯარო სივრცემაც დიდი ხანია მიატოვა და გადალახულია ,,წმინდა პოეზიის“ იდეა, რომელიც ვულგარიზებული ფორმით თანამედროვე ქართული ლიტერატურის საუფლოში დომინანტად გვევლინება. ნაწარმოების უპირატესობად უნდა ჩაითვალოს, რომ მთავარი გმირის ისტორიებით ხდება არსებული სოციალური მოცემულობის კონსტრუირება. იმ სოციალური კონსტრუქციისა, რომელიც რომანში სასულიერო იერარქებით, ფსევდო-ინტელექტუალებით, მედია-სივრცით, პერიფერიებში არსებული ძალაუფლების ფორმებით განსხეულდება[3]. აქედან გამომდინარე, რომანი ღიად აცხადებს პრეტენზიას გარკვეული ტიპის პოლიტიკურობაზე, სწორედ ამიტომ, ხსენებული საკითხები არაა მხოლოდ პერსონაჟის პრივატული თუ ილუზიური სივრცე, არამედ ესაა საკმაოდ რეალური და ხელშესახები სოციალური სტატუს-ქვოს ვერბალიზებული და რომანად ქცეული ვარიაცია, რომელთანაც კრიტიკული დამოკიდებულება[4] ქართულ თანამედროვე პროზაში იშვიათი მოვლენაა.

,,მაიაკოვსკის თეატრი“ ესაა რომანი, რომელშიც თავს იყრის სოციალური, პოლიტიკური და საზოგადოებრივ-ისტორიული ფრაგმენტები, რომლებიც, ცხადია, არ არიან წინააღმდეგობაში მხატვრული ხერხებისა და ესთეტიკის ნაერთებთან(მეტიც,  სოციალური ლოგიკა მხატვრული ღირებულების ერთ-ერთი წანამძღვარია). სწორედ ამიტომ, ,,მაიაკოვსკის თეატრი“ საქართველოში გამეფებული ,,ლიტერატურული დასვენების“  დასასრულია.

ლიტერატურის კრიტიკა და ,,მაიაკოვსკის თეატრი“

აკადემიური ფილოლოგია გვეუბნება რომ არსებობენ ლიტერატურის კრიტიკოსები, რომლებიც განიხილავენ ნაწარმოების დადებით მხარეებს. და არიან სხვები, რომლებიც ნაკლოვანებებს ეძებენ. ამ მარტივი, ერთი შეხედვით უწყინარი, ფილოლოგიური ნარატივის მიღმა უნდა დავინახოთ ლიტერატურული კრიტიკის სხვა - პოლიტიკური თუ იდეოლოგიური განზომილება და ფუნქცია. ხსენებული კრიტიკოსები, ტექსტის უბრალო ანალიტიკოსები როდი არიან, ისინი უფრო ხშირად ,,ლიტერატურის მწამოებლებად“ გვევლინებიან და მათი პოზიცია დიდ გავლენას ახდენს ნაწარმოების ბედზე. კერძოდ, ლიტერატურის კრიტიკის არსებულმა ფორმამ შეიძლება გარდაქმნას და განსაზღვროს ნაწარმოების განზომილება, შექმნას ლიტერატურის ზოგადი ტენდენცია იმ ლიტერატურის ინდუსტრიის ველის გამოყენებით, რომლსაც აწარმოებს და ამით ჩამოაშოროს მხატვრულ ტექსტს გარეშე ფუნქციები, რაც ლიტერატურის ბუნებისთვის არის დამახასიათებელი. ამ ,,მეტაფიზიკური“ ველის გავლის შედეგად, ხდება ნაწარმოების ნეიტრალიზება და ის აღარ წარმოადგენს საფრთხეს, ერთი მხრივ არსებული ლიტერატურის ტენდენციისთვის და მეორე მხრივ პოპულარობის ზენიტში მყოფი ,,სულის ინჟინრებისთვის“, რომელთა ლიტერატურული კარიერაც პირდაპირ კავშირშია ხსენებული ველის კვლავწარმოებასა და გაძლიერებაზე(გამონაკლისს შემთხვევაში, თუ მხატვრულმა ნაწარმოებმა დაძლია ეს წინააღმდეგობა, ხდება მისი უკიდურესი მარგინალიზება და განდევნა ლიტერატურული პროცესებიდან). საერთო ჯამში, ხსენებულ ლიტ-ინდუსტრიულ ველს და მის შემოქმედ კრიტიკოსებს ახასიათებს ლიტერატურის გაზარმაცება და დააშორება მის ბუნებასთან, რის მაგალითსაც წარმოადგენს საქართველოში მიმდინარე ლიტერატურული პროცესები და არსებული ზოგადი ტენდენცია, რომელსაც ხელოვნურად შეკვეცილი აქვს ლიტერატურის გარეშე ფუნქციები.

ცხადია, ცოტნე ცხვედიანის რომანი ,,მაიაკოვსკის თეატრი“ გვერდს ვერ აუვლიდა საქართველოში არსებულ ლიტერატურულ ინდუსტრიას და მის შემოქმედ ლიტერატურის კრიტიკოსებს, რომლებიც ცდილობენ რომანის პერსონაჟების ისტორიები ცალსახად ლიტერატურულ ველში ჩაკეტონ ან ავტორის შთაგონების პროდუქტად წარმოგვიდგინონ. უპირველეს ყოვლისა, ამას ცხვედიანის რომანის სულისკვეთება განაპირობებს, ვინაიდან მისი გმირების ისტორიები კერძო სფეროდან ზოგადში გადადის, რადგან რომანში წამოჭრილი საკითხები არაა ცალსახად პერსონაჟების პრივატული თუ ილუზორული სივრცე. აქედან გამომდინარე, შეგვიძლია ვთქვათ რომ ცხვედიანის რომანი ესაა  ლიტერატურაში რეპრეზენტაციული მოდუსის ხაზი, რომელშიც ავტორი ჭეშმარიტებას კი არ შეიმეცნებს, არამედ ცდილობს დაარწმუნოს მკითხველი, რომ პერსონაჟების განცდები და მდგომარეობები შეცნობილ სინამდვილეს შეესაბამება. იმ სინამდვილის, რომლის სოციალური გამოხატულებები ბუნებრივად იქცევიან რომანის სიუჟეტური ქსოვილის ნაწილად.

საქართველოში არსებული ლიტერატურული ტენდენციის ,,თანამგზავრი“[5], რომანის ასეთ ინტერპეტაციას ისე შეაფასებს,  რომ თითქოს, ,,მაიაკოვსკის თეტრი“ მხოლოდ   სოციალური თუ პოლიტიკური ჭრილში გვესმის ან ლიტერატურულ ნაწარმოებზე ასეთი ფუნქციის დაკისრებას ,,პროლეტარიატ მწერალთა ასოციაციისის“[6] მიდგომებთან გააიგივებს. კერძოდ, ბრალს დაგვდებს რომ ლიტერატურის ბუნებასა და პროპაგანდას შორის ტოლობას ვსვამთ.

საერთოდ, ტერმინი ,,პროპაგანდა“ მეტისმეტად ზოგადია და დაზუსტებას საჭიროებს. კერძოდ, თუკი პროპაგანდაში არ ვიგულისმობთ სამომხმარებლო განზომილებას, მაშინ მწერალი გარკვეული სახის პროპაგანდისტია. მაგალითად, ავტორი რომანის საშუალებით გაცნობიერებულად თუ გაუცნობიერებლად ცდილობს მკითხველზე გავლენის მოპოვებას, რომლის საშუალებითაც მკითხველმა უნდა გაიაზროს გარკვეული პოზიცია (საინტერესოა რომ პროპაგანდის ელემენტებს ყველაზე მეტად სწორედ იმ მწერლებსა და კრიტიკოსებში ვხვდებით, რომლებიც ლიტერატურის ანტიპროპაგანდისტულ ხასიათს გვიმტკიცებენ). აქედან გამომდინარე, შეგვიძლია მწერლები გარკვეული გაგებით პროპაგანდისტებად გამოვაცხადოთ და ორ ძირითად მიმართულებად გავყოთ: შეგნებული პროპაგანდისტი, რომელიც იაზრებს ლიტერატურის სოციალურ თუ პოლიტიკურ განზომილებასაც და წინააღმდეგობაშია საქართველოში არსებულ ლიტერატურულ ტენდეციასთან და გაუცნობიერებლი პროპაგანდისტი, რომელიც ლიტერატურის კრიტიკოსების გავლენით, უხეშად გვიმტკიცებს ლიტერატურის ზეკლასობრივ, ცალსახად ესთეტიკურ ხასიათს. მწერლების მეორე ჯგუფის მთავარი ფორმულაა - ,,ლიტერატურა ლიტერატურისთვის“, რაც საკმაოდ გავრცელებული მოსაზრების - ,,ხელოვნება ხელოვნებისთვის“ გამარტივებული ვარიანტია.

ლიტერატურის ამგვარი ჩაკეტილობის შეფასებისას, რასაც ,,მაიაკოვსკის თეატრი“ ღიად დაუპირისპირდა, მარქსიზმის თეოერეტიკოსი გიორგი პლეხანოვი წერდა: ,,დოქტრინა ,,ხელოვნება ხელოვნებისთვის“ ყალიბდება მაშინ, როცა მწერლები გრძნობენ გადაულახავ წინააღმდეგობას თავის მიზნებსა და იმ საზოგადოების მიზნებს შორის, რომელსაც ისინი ეკუთვნიან. მწერლები ამ დროს მეტად მტრულად არიან განწყობილნი საზოგადოების მიმართ და მისი შეცვლის იმედი არა აქვთ“.

პლეხანოვის ეს თეზისი, ბოლომდე ვერ ავსებს იმ მოცემულობას, რაც თანამედროვე ქართულ ლიტერატურის კრიტიკაში და ზოგადად ლიტერატურულ ტენდენციაში გვხვდება. ვერ ვიტყვით, რომ იმ ავტორებსა და კრიტიკოსებს, რომლებიც გამუდმებით ლიტერატურის ესთეტიკურ განზომილებაზე გვესაუბრებიან რამე კავშირი ჰქონდეთ ,,საზოგადოების შეცვლასთან“ ან ,,წინააღმდეგობას გრძნობდნენ თავის მიზნებსა და იმ საზოგადოების მიზნებს შორის, რომლებსაც ისინი ეკუთვნიან“. ქართულ ლიტერატურული ტენდენციის შემთხვევაში საქმე გვაქვს საკმაოდ ბანალურ და მარტივ ,,ინტელექტუალურ ღალატთან“(ძალაუფლებაში მყოფთა კეთილმოსურნეობის შენარჩუნების გამო), რომელიც ამ შემთხვევაში ზემოხსენებული ლიტ-ინდუსტრიის და ტენდენციის შექმნაში გამოიხატება.

საერთო ჯამში, ის კი არაა მთავარი საკითხი,(როგორც ხსენებული ლიტერატორები მიგვითითებენ) თუ რა კონკრეტული ფუნქცია აქვს ლიტერატურას, ვინაიდან ლიტერატურას მრავალი ფუნქცია შეიძლება ჰქონდეს, მთავარია მან არ დაკარგოს მისი ბუნება, რაც ქართულ ლიტერატურას ცოტნე ცხვედიანის რომანმა კიდევ ერთხელ შეახსენა. ამიტომაც, მნიშვნელოვანია აღნიშნული რომანის წაკითხვა არა ისე, როგორც ამას საქართველოში არსებული ლიტერატურული კრიტიკის ფორმა გვთავაზობს, - ლიტერატურული ძიების ან ფსიქოლოგიზმის მობილიზების ერთობლიობა - არამედ როგორც საკმაოდ ხელშესახები სოციალური თუ პოლიტიკური თემატიკის შემოჭრა ლიტერატურაში, მხატვრული მეთოდების გამოყენებით. ბუნებრივია, რომანთან ამგვარი მიმართებით ლიტერატურას უბრუნდება ის როლი, რომელიც ხშირ შემთხვევაში უბრალოდ მივიწყებულია, უარეს შემთხვევაში კი -  განგებ არის გვერდით გადადებული.

სწორედ ამიტომ,  შინაგანი კონფლიქტი საქართველოში არსებულ ლიტერატურულ კრიტიკასა და ცოტნე ცხვედიანის რომანს შორის ცალსახაა. ცხადია, მკითხველი ტექსტის წაკითვისთანავე დარწმუნდება რომ სოციალური შინაარსი(რომელიც ცხვედიანის რომანში შესაფერისი კონტექსტით არის წარმოდგენილი), უფრო მკვეთრად წარმოაჩენს ნაწარმოების მხატვრულ ღირებულებას, აძლიერებს ლიტერატურის შეგრძნების თვისობრიობას და ეხმარება მკითხველს უფრო ღრმად აღიქვას ის, რასაც ხედავს, წარმოიდგინოს ის, რაც მან კონცეპტუალურად ან პრაქტიკულად უკვე იცის.