- პირველი სამამულო წარმოების არტპორტალი
«L'histoire est la science des choses qui ne se répètent pas.”
Paul Valéry
«ისტორია - იმ საგანთა მეცნიერებაა, რომელნიც არასდროს მეორდებიან»
პოლ ვალერი [1]
ისტორიის არსობრივობის შესახებ საკითხის დასმა, სრულიად კაცობრიობის ისტორიულად მყოფობის პრობლემატიკასთან გვაკავშირებს უფრო, ვიდრე თავად ისტორიის წიაღში მომხდარ მოვლენებთან, ცვლილებებთან თუ ფაქტებთან. თუკი მთელი მისი ზოგადობისა და აბსრაქტულობის კონტექსტში განხილული ისტორიულობის იდეა, არასაკმარისი მოცემულობაა, თავად ისტორიის, როგორც განსაკუთრებული სახის სინამდვილის აღსაქმელად, მისი აუცილებლობისა და შესაძლებლობის დასაფუძნებლად, ისტორიის, როგორც ადამიანური ყოფიერების საზოგადოებრივი მოდუსის წარმოსადგენად, მაშინ კიდევ უფრო რთულად მისაღწევი ხდება ამ კონცეფციის დახმარებით ისტორიის არსობრივობის თემასთან მიახლოვება.
შუა საუკუნეებში, ისტორიის არსზე დაწყებული ყოველი ახალი მსჯელობა, როგორც წესი აუცილებლობის სახით გულისხმობდა მასში არსებული მიზნობრივობის იდეის ხაზგასმას, რაშიც თავის მხრივ, იმანენტურად, დასასრულის, როგორც მესიანისტური ხატის და სხვადასხვა ფორმის ტელეოლოგიური თუ ესქატოლოგიური ზმანებებით ტკბობის შესაძლებლობაც მოიაზრებოდა.
თუკი სქოლასტიკოსთა არისტოტელიზმიდან, კულტურ-ფილოსოფიური დროის მანქანის დახმარებით გერმანული კლასიკის ოქროს ხანაში გადავინაცვლებთ, ჩვენ წინაშე ცხადად წარდგება ისტორიული ცნობიერების საკმაოდ განსხვავებული პერსპექტივა, სიცოცხლის ფენომენის - ტოტალობის პარადიგმიდან გადაფასების ტენდენცია, რომელშიაც ყოველი შემაერთებელი რგოლი ერთდროულად მიზანიცაა და საშუალებაც. ასეთ ვითარებაში კი, ისტორიულად მყოფობის ერთადერთ მიზნად და არსად, თავად ისტორიული პროცესი თუ გამოცხადდება და სხვა არაფერი მის გარდა. ვფიქრობ, აზროვნების ამ სისტემის საილუსტრაციოდ, იოჰან გოტფრიდ ჰერდერის ფიგურა გამოგვადგება, განსაკუთრებით კი მისი «იდეები კაცობრიობის ისტორიის ფილოსოფიისათვის», რომელშიაც მოაზროვნე ისტორიზმის საკუთარ ხედვას ავითარებს.
ჰერდერი ზურგს აქცევს იდეალებში მთვლემარე რაციონალისტურ ინტეპრეტაციას და მის მიერ პროპაგანდირებულ ისტორიულ სურათს, რომელიც თითქოსდა თავისი საბოლოო მიზნის გაცხადებისაკენ მიექანება, პირიქით მოაზროვნე ხაზს უსვამს ისტორიულად არსებობის, როგორც ფორმის თვითმიზნობრივობასა და თვითღირებულებას. «არსებობა - მიზანია, ხოლო მიზანი - არსებობა»[2] წერს იგი. ჰერდერის ორიგინალურობა ისტორიულ პროცესში არსებული პლურალიზმისა და მრავალგვარობისადმი ყურადღების მიპყრობა გახლავთ, რომელსაც წესით იგი ისტორიის მდინარებაში არსებული ნებისმიერი სახის ერთიანი ლოგიკის აღიარებისათვის ტოტალური უარის გამოცხადებამდე უნდა მიეყვანა ( და მიიყვანა კიდეც ), ამ ნაბიჯიდან კი ერთი ნახტომიღა რჩება ისტორიის სრულებით უარყოფამდე, მის გაქრობამდე. გამოდის, რომ თუკი არსებულის ( ისტორიული დროის ) თვითკმარი და თვითღირებული ბუნების აქტიურ პოსტულირებას დავიწყებთ, ძალზე დიდი ალბათობით ისტორიული ცნობიერების გარეშე შეიძლება აღმოვჩნდეთ. «თუკი მიწაზე ერთი ადამიანიღა ივლიდა მხოლოდ, ადამიანური ყოფიერების არსი უკვე გაცხადებული იქნებოდა მასში»[3] წერდა დიდი გერმანელი.
ჰერდერის კულტურფილოსოფიური ხედვა გვთავაზობს “ ყოფიერების, როგორც ისტორიის “ გარკვეულ ვარიაციას, რომელიც საშუალებას იძლევა საზოგადოებრივ-ისტორიული სინამდვილის შესახებ დასმულ შეკითხებს გაუხსნას ახალი ჰორიზონტი, თუმცაღა რატომ/როგორ კატეგორიის კითხვებს უნდა გაეცეთ ისეთი პასუხები, რომელნიც უსათუოდ იმოძრავებენ ისტორიული ყოფიერების სფეროში, მაგრამ არც და არამც ისტორიის არსობრივობის ( თუ შინაარსობრიობის ) საკითხის გარშემო.
თუკი ისტორიის არსის მიმართ, მეთვრამეტე საუკუნიდან გაჩენილ ფილოსოფიურ და თეორიულ მიდგომებს შევაჯამებთ, შეგვიძლია თამამად გავნაცხადოთ, რომ ეს იყო ეპოქა, რომელსაც სიღრმისეულად სწამდა, ისტორიული პროცესის ფილოსოფიური ანალიზის უკიდეგანო შესაძლებლობების, იმის, რომ მას შეეძლო არა მხოლოდ ისტორიის მექანიზმებისა და კანონზომიერებათა სრულყოფილი გააზრება, არამედ თავად ამ მექანიზმებსა და კანონზომიერებებში დამალული შინაგანი ლოგიკის ამოხსნაც, შესაბამისად, განმანათლებელთა მიერ, კაცობრიობის ერთიანი ისტორიული წინსვლის კონცეპტუალური შემეცნება, გაცხადებულად თუ დაფარულად ისტორიული დეტერმინიზმის “ენტელექიური ბუნების” პოსტულირება ხდებოდა, რომელიც ისტორიას გარკვეული მიზნისაკენ ან პატარ-პატარა მიზნებისაკენ ორიენტირებულ ( წარმართულ ) პროცესად აღიქვამს. საბოლოო მიზანი ან ისტორიული დრამის სუბიექტთა მიერ იყო ცნობიერად ნაგულისხმევი, ანდა სულაც, შესაძლოა ობიექტური განვითარების და აღსრულების სახე ჰქონოდა, სუბიექტთა სურვილების, სწრაფვებისა და მიზნებისაგან დამოუკიდებელად. ჩვენ ისტორიის გონისმიერ-ფილოსოფიური გააზრების ძალა შეგვწევს, მხოლოდ იმიტომ, რომ იგი “თავის თავშია” რაციონალური, თითქოს ადამიანს უცდიდეს მხოლოდ. ამ შემთხვევაში კი ნაკლებ მნიშვნელოვანი ხდება “გონითში” ისტორიის იმანენტური ობიექტური წესრიგი იგულისხმება, თუ ჰეგელიანური “სამყაროს გონი”, მთავარი ისაა, რომ არსი ობიექტურად ეკუთვნის თავად ისტორიას, ფილოსოფიის მთავარ ამოცანას კი მისი ( არსის ) ისტორიული კონტექსტის სინამდვილისაგან დამოუკიდებლად აღქმა წარმოადგენს.
იმანუელ კანტის ისტორიის ფილოსოფია განსხვავებულ პარადიგმას
ავითარებს, როდესაც ამ მოაზროვნის მიერ ისტორიის თეორიული საკითხების უგულებელჰყოფაზე საუბრობენ, ძირითადად იმიტომ, რომ მასთან უფრო მეტად თავად ისტორიის ფილოსოფიური გააზრების შესალებლობის საკითხის დასმას ვხედავთ. თუკი ისტორიული პროგრესის შინაარსობრივ ასპექტებზე გავამახვილებთ ყურადღებას, ( მაგ: მსოფლიო სამართლებრივი წესრიგის ფორმირება, რაც მას ძალზე აღსრულებად იდეალად ესახება , ან მორალურად სრულყოფილი ადამიანებისაგან ეთიკური ერთობის შექმნა ) მაშინ ჩვენ კვლავ ზოგად განმანათლებლურ სულისკვეთებაში დავრჩებით, რადგან ამ საკითხებზე კანტის პოზიცია ეპოქის სულის ადექვატურია, მისეული ისტორიის ფილოსოფიის ნოვატორული ხასიათი, საკითხის შესაძლებელი სტატუსის შესახებ რეფლექსია გახლავთ. რამდენადაც არ უნდა განსხვავდებოდნენ ისტორიის შესახებ მსჯელობისას ისეთი ავტორები როგორებიც არიან: ვიკო, ჰერდერი, რუსო, ჰეგელი და მარქსი, მათ ერთი რამ ნამდვილად აერთიანებთ - ერთგვარი ზოგადი, ფუნდამენტური საწყისი ან ათვლის წერტილი: ყველა მათგანს სურდა ისტორიის შესახებ თეორიულ-ფილოსოფიური ცოდნის მოპოვება და ამით “ისტორიის მეცნიერების” განსხვავებული ვარიანტების დაფუძნება.
“ წმინდა გონების კრიტიკის “სულისკვეთებაში მყოფი კანტისთვის ისტორიის ფილოსოფია, რომელიც ისტორიული პროცესის თეორიული შემეცნების სახეს ღებულობს პრინციპში შეუძლებელია, რომ არსებობდეს. ისტორია - ფაქტებისა და მოვლენების ემპირიული ცოდნის ფორმით გვევლინება მხოლოდ, შესაბამისად ბუნებისმეტყველების მსგავსი თეორიული არქიტექტონიკის წარმოდგენა იქ, სადაც ისტორიაზე გვიწევს ფიქრი ნაკლებად გამართლებულია. ისტორიული შემეცნების პროცესში, ადგილი არ რჩება ფილოსოფიური კატეგორიებისათვის, გონების აპრიორული სინთეზური მსჯელობისათვის, რადგან წმინდა გონების ძირითადი პრინციპები ყოველთვის ბუნების ფენომენთა მთლიანობისაკენ არიან მიმართულნი. გამოდის, რომ საზოგადოებისა და ისტორიის გასააზრებლად, მხოლოდ “ემპირიული წესებით”, ინდუქციური განზოგადებებით შეგვიძლია ვიხელმძღვანელოთ, მაგრამ ისინი არ წარმოადგენენ ფილოსოფიური ხასიათის მიდგომებს, რადგან არც ობიექტური ბუნება გააჩნიათ, არც აუცილებლობით ხასიათდებიან და არც საყოველთაობით. მაშინ, საკითხავია რა ფუნქცია ენიჭება ფილოსოფიას ისტორიის როგორც, ემპირიული მოვლენის გააზრების საკითხში?! ამის გასარკვევად თავად კანტს მივმართოთ და ვნახოთ ფილოსოფიური შემეცნების რა განსაზღვრებას გვთავაზობს იგი “წმინდა გონების კრიტიკაში”
“ განხილვა ყველაფრისა, რაც კი არსებობს (ნივთი სივრცეში ან დროში), არის თუ არა და რამდენად არის იგი რაოდენობა, უნდა წარმოადგენდეს მასში არსებობას თუ მის უქონლობას, რამდენად არის ეს რაღაც ( სივრცეს და დროს რომ ავსებს ) პირველი სუბსტრატი, თუ მხოლოდ განსაზღვრებაა, მისი არსებობის მიმართება სხვა რაღაცისადმი, მიზეზია თუ მოქმედება და ბოლოს იზოლირებულია თუ სხვებთან ურთიერთ-დამოკიდებულებაშია არსებობის თვალსაზრისით, ამ არსებობის შესაძლებლობის, სინამდვილისა და აუცილებლობის ან მათი საპირისპიროს განხილვა, - ყოველივე ეს ეკუთვნის ცნებებით საშუალებით გონებით შემეცნებას, რომელსაც ფილოსოფიური ეწოდება. “[4]
ვფიქრობ, აქ დიდი მოაზროვნე კონცეპტუალურ დილემას უახლოვდება და არც ისე რთული მისახვედრია, რატომ. თუკი ისტორიულ ცოდნას სრულებით დავუქვემდებარებთ ემპირიულ ფაქტთა სამყაროს და განვაცხადებთ, რომ ისტორიის თეორია ან ფილოსოფია მეცნიერების სახით შეუძლებელია ( რადგან, ფილოსოფია ყოველთვის რაციონალურ-აპრიორული საწყისიდან იწყებს სუთქვას ) მაშინ საკმაოდ ბუნდოვანი გახდება, როგორც ადამიანის ადგილი მთელ ამ დრამაში, ისე ზოგადად კულტურისა ( მათ შორის ფილოსოფიისა, თუკი მას ადამიანთან აუცილებელ კავშირში მყოფად განვიხილავთ ) კანტი ამას შესანიშნავად იაზრებს და უკვე გვიანდელ ნაშრომებში, ისტორიის იდეის ხელახალ გადააზრებას შეეცდება, ახლიდან დაინახავს ისტორიის ფილოსოფიის შესაძლებლობას, მაგრამ არა, როგორც ისტორიული პროცესის თეორიას, არამედ, როგორც ისტორიის ფილოსოფიური გააზრების ჩვენეულ სუბიექტურ გზას, რომელიც თანხვედრაში მოდის ბუნების მიზნებთან. ამ გარდაქმნის გააზრებას კი უშუალოდ ადამიანის საკითხთან და კანტის ანთროპოლოგიურ განზომილებასთან მივყავართ.
ადამიანთან, რომელიც კანტის სისტემაში დუალისტურ არსებას წარმოადგენს - ის ერთდროულად ეკუთვნის როგორც “ბუნების სამეფოს”, ე.ი. ფენომენთა მრავალფეროვნებას, თავისუფლების სივრცეს, ისე ნოუმენებს - “საგნებს თავისთავში”.
ამ სახის გვიანდელი აზრების პარადიგმატულ ტექსტად მისი “ საყოველთაო ისტორიის იდეა მსოფლიო-სამოქალაქო განზრახვით “ გამოგვადგება. ამ ნაშრომში კანტი მსოფლიო ისტორიული პროცესის ყველაზე უფრო მწყობრი ხასიათის ინტერპრეტაციას იძლევა, სადაც პრინციპში ისტორიის თეორიული გააზრების შესაძლებლობის წარსულ სკეპტიციზმს ზურგს აქცევს, თუმცაღა მისი პოზიცია ამ შემთხვევაშიც რთულად ეწერება ზოგად სქემებში და უკიდურესად ავთენტური და გამორჩეულია. “ადამიანთა გვარის ისტორია შეგვიძლია მთლიანობაში განვიხილოთ, როგორც ბუნების რაღაც იდუმალი გეგმის განხორციელება, რომელმაც შინაგანად და ამ მიზნით, აგრეთვე გარეგანად სრულყოფილი სახელმწიფო მოწყობა უნდა მოიტანოს, რაც ერთადერთი მდგომარეობა იქნებოდა, ბუნებას კაცობრიობაში ჩადებული ყველა მონაცემის სრულად განვითარებას, რომ შეაძლებინებს.”[5] ეს ამოცანა აღსრულებადია არა ერთი, ცალკეული ადამიანის ცხოვრებაში, არამედ მხოლოდ, ადამიანის გვარის პროგრესულ განვითარებაში, თაობათა უკიდეგანო ჯაჭვში. შესაბამისად, ისტორიული პროცესის ერთერთ ფუნდამენტურ გარემოებად პარადოქსი გვევლინება. ურთიერთწინააღმდეგობა, რომლის არსიც მდგომარეობს იმაში, რომ თაობა რომელიც საკუთარი შრომით და განსაცდელით ქმნის ნიადაგს გონითი მიზნის საბოლოო მიღწევისათვის, თავად უკვე ვერა და ვერ ახერხებს საკუთარი შემოქმედების შედეგებით ტკბობას, მათში რაიმე სახის მონაწილეობას და ამ ყოველივეთი დაბადებული სიხარულის გაზიარებას.
კანტი გვიმტკიცებს, რომ ისტორიული პროცესის გონითი მიზნის ( იდეალის ) აღსრულება არანაირად არ გულისხმობს კაცობრიობისადმი დისტანციურად მდგომი, მისდამი უცხოობაში მყოფი ძალის საბოლოო გამარჯვებას. მოაზროვნე ხაზს უსვამს, რომ“ ბუნებამ ინება, რომ ადამიანმა ყველაფერი, რაც კი მისი ცხოველური არსებობის ( Dasein ) მექანიკური დანაწესის მიღმა გადის, მთლიანად საკუთარივე თავიდან აღმოაცენოს და არანაირ სხვა ბედნიერებასა და სრულყოფილებას არ ეზიაროს, გარდა იმისა, რაც მას თავად, ინსტინქტისგან თავისუფლად, საკუთარი გონებით შეუქმნია საკუთარი თავისთვის.[6] ადამიანთა გონითი და ბუნებითი იმპულსების განვითარების პროცესში კანტი მუდმივ ანტაგონიზმს ხედავს, ადამიანთა “მეგობრულ მეგობრულობას„. პიროვნება საზოგადოებაში შესვლისაკენ ილტვის, მას მიდრეკილება აქვს გასაზოგადოებისაკენ (vergesellschaften), თუმცაღა მასში არსებული ცხოველური ბუნება მუდმივად ეწინააღმდეგება მას მიზნის მიღწევაში, უბიძგებს მას მარტოობისაკენ, რადგან სწორედ მაშინ, როცა ინდივიდი ცდილობს სამყარო მოაწყოს საკუთარი ნებით ( ან გემოვნებით ) საზოგადოების მხრიდან ის სასტიკ წინააღმდეგობასა და მიუღებლობას ეჯახება. კანტის თეორიის მიხედვით, სწორედ სოციალური ანტაგონიზმი ხდება სამოქალაქო გაერთიანების შექმნის უმთავრესი მიზანი, სისტემისა რომელშიაც ( კანტის მიხედვით ) ე.წ. სამართლებრივი ძალდატანება ადამიანებს ერთმანეთის გვერდიგვერდ თაანცხოვრების საშუალებას აძლევს.
ისტორიული პროცესი, ადამინის მორალური, გრძნობადი, ბუნებითი და გონებრივი საწყისების მუდმივი წინააღმდეგობის ფონზე ვითარდება. მრავალ პრინციპს შორის კონფლიქტის მდგომარეობის შესანარჩუნებლად კი საკმარისია ადამიანი ვითარდებოდეს ეთიკურად, მისდევდეს მორალურ კანონს და მის ძირითად პოსტულატებს.
ამ ყოველივედან გამომდინარე, კანტი საყოველთაო ისტორიის სამ პერიოდს გამოჰყობს: ა) ბუნებითი მდგომარეობა, ბ) ისტორიის კულტურულ და ბუნებით კომპონენტებს შორის დამყარებული მკაცრი წინააღმდეგობის ფაზა, გ) ბუნებისა და კულტურის ჰარმონია, რომელიც მიღწეულია ყოველივეს, მორალურ-კულტურული განზომილებისადმი დაქვემდებარების ხარჯზე.
ბუნებითი მდგომარეობის აღწერას კანტი იწყებს, ადამიანური მოდგმის, როგორც გარკვეული მთლიანობის ანალიზის დახმარებით, მას აინტერესებს კაცობრიობა თავისი დასაბამის მდგომარეობაში, ამისათვის კი მონოცენტრისტულ მსოფლმხედველობას მიმართავს: ადამიანები ჩნდებიან, რაღაც ერთ კონკრეტულ სივრცით მოცემულობაში, ერთგვაროვანი ეკოლოგიური პირობების ვითარებაში და მხოლოდ შემდგომ იწყებენ პლანეტის ათვისებას, იყოფიან განსხვავებული სახის ჯგუფებად, ტომებად, ეთნოსებად, ხალხებად და უკვე დასასრულს, ნაციებად. ამ პერიოდის მთავარ მახასიათებლად შეიძლება მივიჩნიოთ, გონითი სამყაროს თანდათანობითი განვრცობა ინსტიქტურ მოცემულობებზე, ამ მიმართულებით გაჩენილი ერთგვარი ჩანასახოვანი პირველადი იმპულსი. სწორედ ამ დროს იღვიძებს “ბუნებითი მოთხოვნილებებისაგან დამოუკიდებლობის მოპოვების მიდრეკილება, რაც თავის მხრივ გულისხმობს ისეთი სახის შესაძლებლობათა განვითარებას, რომელნიც ადამიანს ეხმარებიან ცხოველური მდგომარეობისათვის დამახასიათებელი ვიწრო საზღვრების გარღვევაში.”[7] კანტი საყოველთაო ისტორიის ამ საფეხურს ორ დროით მონაკვეთად ჰყობს, პირველი - როდესაც ადამიანი საკვებს ნადირობისა და ველურ მცენარეთა შეგროვების შედეგად მოიპოვებს და მეორე ეტაპი - როდესაც ისტორიაში მესაქონლეობა და მიწათმოქმედება ჩნდება, ეს ის დროა, როცა ადამიანი გადაიტყორცნება სიმშვიდისა და უსაფრთხოების სამყაროდან შრომისა და უთანხმოების დროში.
საყოველთაო ისტორიის მეორე ეტაპი იდეური ანტაგონიზმის საძირკველზე ვითარდება. ამ პერიოდის კანტიანური ინტერპრეტაცია, რომელიც ძირითადად ბუნებისა და კულტურის კონფლიქტს ემყარება, ფაქტობრივად ჩვენი თანამედროვე მდგომარეობა გახლავთ, უფრო ზუსტად კი, საყოველთაო ისტორიაში არსებული მიკროისტორიის ( მოდერნულობის ) ანალიზი. კაცობრიობის საბოლოო გარდაქმნა სამოქალაქო გაერთიანებად, სწორედ ამ ვითარებაში ხორციელდება, ეს კი ნიშნავს პრაქტიკული გონების მიერ დომინირებულ სოციალურ ყოფას, სადაც: სამართლებრივი ( ლეგალური ) ნორმები ეთიკურ ( მორალურ ) ნორმებთან შედარებით, უპირატესობით სარგებლობენ; სამოქალაქო გაერთიანება, როგორც სრულქმნილი სისტემა ადამიანების მიზნების განხორციელების საშუალებად გვევლინება; ინდივიდები იწყებენ ერთმანეთზე გავლენის მოხდენას საკუთარი საბაზრო თუ ფინანსური ინტერესების გზით, რის შედეგადაც თანდათანობით უახლოვდებიან უფრო ზოგადი და საერთო ხასიათის ინტერესების სფეროს. ადამიანი უკვე იაზრებს საკუთარი ქმედებების შედეგებს და ასევე, მათი მეშვეობით გარშემო მყოფ სოციალურ მოცემულობასთან გაჩენილ წინააღმდეგობებს, რომელთა დახმარებითაც იგი ( თუნდაც გაუცნობიერებლად ) მთელი საზოგადოების ინტერესების და მიზნების განხორციელებასაც ახდენს. “ მხოლოდ სამოქალაქო გაერთიანების მსგავსი შენაერთის ფარგლებში ახერხებენ ხსენებული მიდრეკილებები თავიანთი საუკეთესო თვისებების გამოვლენას: როგორც ტყეში ცდილობენ ხეები ერთიმეორისათვის ჰაერისა და მზის წართმევას და ერთმანეთს იძულებულს ხდიან, ერთიც და მეორეც თავიანთ თავსზევით ეძიონ და ამით კოხტა, ასხმული ტანი შეიძინონ. ”[8]
სახელმწიფოთა საგარეო ურთიერთობებზე მსჯელობისას, კანტი ამბობს, რომ ისინიც ზუსტად იმავე ფორმის, მტრული და არამეგობრული პრინციპებით ხელმძღვანელობენ, როგორც ერთეული ინდივიდები, თავიანთ პირად არსებობაში. შეგვიძლია ისიც განვაცხადოთ, რომ ზოგადად, სახელმწიფოები ომის ვითარებაში იმყოფებიან და სწორედ ეს ანტაგონიზმი აიძულებთ მათ გაწევრიანდნენ, ფედერაციული სტატუსის მქონე საერთაშორისო ორგანიზაციებსა და კავშირებში. გამოდის რომ, ყველა ამ რეგულაციურ გადაწყვეტილებას ( კანტის სამყაროში ) კაცობრიობის, სამარადჟამო მშვიდობის ეპოქასთან ზიარება უნდა მოსდევდეს და ასეც ხდება, კანტის ფილოსოფიაში, საყოველთაო ისტორიის მეორე ფაზა გვევლინება, როგორც მოსამზადებელი საფეხური ბუნებისა და კულტურის ჰარმონიული თანაცხოვრებისათვის, ისეთი სისტემისათვის, სადაც უკვე არა ლეგალური წესრიგი თამაშობს ერთგვარი აპრიორული ფორმის როლს, არამედ ეთიკური და მორალური პრინციპები, რომლებიც იმორჩელებენ ყველა სახის სამართლებრივ-რეგულაციურ მექანიზმებს. თუმცაღა, კანტი ნამდვილად არ განეკუთვნება ფილოსოფიის ისტორიის, გენიალურ და საფრთხილო უტოპისტთა საზოგადოებას, ამიტომაც მშვენივრად იაზრებს, რომ ადამიანის ორბუნებოვნების გამო, მორალის ზეიმი სამართლებრივ განწყობებზე ემპირიულ სამყაროში, საკმაოდ შორი პერსპექტივის თემაა და ჯერჯერობით საკმაოდ უცხო, ჩვენი მოდერნული ყოფისათვის.
დასაწყისში ვახსენე, რომ კანტის ისტორიის ფილოსოფიის ორიგინალურობა მის მიერ თავად ამ თემის შესაძლებლობის შესახებ რეფლექსია გახლდათ, თუმცაღა თუ მისი ფუნდამენტური ნაშრომის “წმინდა გონების კრიტიკის” ფარგლებში მოაზროვნეს ნაკლები მოლოდინები გააჩნდა ამ საკითხის მნიშვნელობის გარშემო, უკვე მის ისტორიულ ნაშრომებში და განსაკუთრებით ამ კვლევაში ციტირებული “საყოველთაო ისტორიის იდეის” გადმოსახედიდან, ცხადან ჩანს რომ კანტი ისტორიის თეორიული შემეცნების შესაძლებლობას აღიარებს, თუმცაღა ეს გადაწყვეტილება უნდა იქნას, მისივე ფილოსოფიურ სისტემასთან აუცილებელ თანხვედრაში განხილული.
რა ხდის ისტორიის ფილოსოფიას შესაძლებელს?
ისტორიის და მასში მომხდარი ნებისმიერი ცვლილების გზა პიროვნებაზე გადის. კანტის იდეალიზმში გონიერი არსება ყოფიერების ერთადერთი ცენტრია, ადამიანზე ფიქრს კი იმ ამოუწურავ იდეასთან მივყავართ, რომელსაც თავისუფლება ეწოდება, მაგრამ რა არის იგი კანტის სამყაროში?
იგი - არა მხოლოდ “საგანია თავისთავში”, ტრანსცენდენტური იდეალი, არამედ აგრეთვე ტრანსცენდენტალური იდეაც გახლავთ. მიზანი, რომლისკენაც კაცობრიობა ყოველთვის უნდა ისწრაფვოდეს, მიუხედავად იმისა, რომ იგი მუდამ შორი დარჩება მისთვის. მიუღწეველი ადამიანური ბუნებისათვის.
გამოყენებული ლიტერატურის სია
[1] Variétes IV (1938)
[2] Herder, Johann Gottfried, Outlines of a philosophy of the history of man, NY, 1966. 223
[3] 453
[4]იმანუელ კანტი, წმინდა გონების კრიტიკა, თბილისის უნივერსიტეტის გამომცებლობა, თბილისი, 1979 გვ.426
[5] ი. კანტი. რას ნიშნავს აზროვნებაში ორიენტირება? საყოველთაო ისტორიის იდეა მსოფლიო-სამოქალაქო განზრახვით. Carpe diem, თბილისი, 2018. გვ.53
[6] ი. კანტი. საყოველთაო ისტორიის იდეა, გვ.40
[7] Кант, И. Предполагаемое начало человеческой истории / И. Кант // Собр. соч. : в 8 т. : пер. с нем. – М., 1994. – Т. 8 : Статьи. Лекции. Избранные письма. Из рукописного наследия. – С. 72–89.
[8] ი. კანტი. საყოველთაო ისტორიის იდეა, გვ.45
