• პირველი სამამულო წარმოების არტპორტალი
ფილოსოფია

თანამედროვეობა როგორც ჰერმეტულობა

×
ავტორის გვერდი ლუკა კუჭუხიძე 16 იანვარი, 2020 2763
„Nymphs and Shepherds dance no more“
 
J. Milton
Arcades
 
 
    
      მეოცე საუკუნის მეორე ნახევრის, სახელგანთქმული რუსი სწავლული სერგეი ავერინცევი „ქრონოლოგიურ პროვინციალიზმად“ მოიხსენიებდა ისეთ ცივილიზაციურ მდგომარეობას, როდესაც ადამიანები სრულებით წყვეტენ არათუ ძალზე შორეულ წარსულთან, არამედ ყველაზე უფრო ახლო, სულ ახლახან გარდასულ დღეებთან სულიერ, ინტელექტუალურ კავშირს და ჰერმეტულად დახუფულ არსებებს ემსგავსებიან. დროისა და სივრცის მიღმა მყოფ სიმულაკრებს. ისტორია, ან სხვაგვარად თუ ვიტყვით ხსოვნა, (შემთხვევითი არ არის, რომ დავიწყება-ხსოვნის წყვილი ცენტრალური მნიშვნელობისაა თეოლოგიის ისტორიაში), ხომ ის არის რისი მეშვეობითაც მომავალი ნამდვილდება და თუკი მომავლისაკენ გეზი კაცობრიობას კვლავაც აღელვებს, ტყუილად ჰგონია რომ ეს გზა წრფივი მონაკვეთის სახით, ჯერარსი ხვალინდელისაკენ მიემართება მხოლოდ. თავს იტყუებს ყოველი ადამიანი, ყველა ერი და ყოველი ეპოქა, რომელიც საკუთარ მოცემულობებში იკეტება და ასე აპირებს ახალი იმედის, ბედნიერი მომავლის შექმნასა თუ მოაზრებას. ილუზიაა იმის რწმენა, რომ ამგვარი საზოგადოება უცვლელი სახით გადაინაცვლებს მის მიერვე ამორფულად გამოძერწილ, შინაარს მოკლებულ მომავალში. ასეთ ჟამს, ის მხოლოდ დაღუპვისათვისაა განწირული. 
     რთული მისახვედრი არაა, რომ ავერინცევი ამ დიაგნოზს ზოგადსაკაცობრიო კონტექსტს და მოცემულობას უსვამს, თუმცაღა ნიშანდობლივია ის ფაქტიც, რომ ეს პოზიცია საბჭოთა სისტემის დანგრევის შემდგომ, რუსი ინტელექტუალის მიერ დანახული სამყაროს შესახებ გამოთქმული მოსაზრებაა. ამ შემთხვევაში კი არც ქართველები ვართ შორს ცივილიზაციური ამ გაუცხოვებისაგან. ზოგადი კრიზისი, რომელშიაც დანარჩენი სამყარო დიდი ხანია ტივტივებს, საბჭოთა კავშირ გამოვლილ სივრცეს კიდევ უფრო დიადი, გაორმაგებული და განსაკუთრებული გამოწვევების წინაშე აყენებს. ჩვენი თანამედროვე პოეტი და მოაზროვნე ოლგა სედაკოვა, რომელიც თავისი მენტორის, ავერინცევის, ინტელექტუალურ ხაზს აგრძელებს, ბოლო ტექსტებში სულ უფრო და უფრო ხშირად საუბრობს ჰერმეტულობაზე, როგორც ეპოქის სულიერ თუ კულტურულ კონსტანტაზე. ჰერმეტულობა, როგორც სამეცნიერო ტერმინი ერთობ გასაგები კონოტაციებითაა თითქოს დატვრითული, მაგრამ ცოტას თუ უფიქრია, ყოველ შემთხვევაში, მეოცე საუკუნის დასაწყისის გენიალური კულტურული პესიმისტების შემდგომ, ამ განცდის ცივილიზაციურ ჭრილზე, ან თუ გნებავთ ცივილიზაციურ ასპექტებზე. რას უნდა გულისხმობდეს ეს პოზიცია? რას მოვიაზრებთ, როდესაც ჩვენ დროით მონაკვეთს ამგვარად ვასათაურებთ? კონსიუმერული საზოგადოების და კორპორაციული კაპიტალიზმის შესახებ განვითარებული დისკუსიების ფონზე, ტერმინი „ჰერმეტულობა“ იშვიათად თუ გაისმის, თუკი საერთოდ გაისმის. გასაგებია, რომ სამყაროს ნულოვანი მდგომარეობისაკენ მიმართული ეს  პროცესები მთელი თავისი „ავლა-დიდებით“, არათუ ჩვენს მიტოვებას არ აპირებენ, არამედ პირიქით, დღენიადაგ უფრო იკრეფენ ძალებს და მათთვის მანამდე უცხო, ახალ ტერიტორიებსაც ითვისებენ. ეს ყოველივე, უკვე იმდენად ცხად ვითარებად ისახება, რომ მისი უგულებელყოფა სიტუტუცეს, ან ზნეობრივ კოლაფსს თუ შეიძლება, რომ მხოლოდ დავაბრალოთ. როდესაც სოციალური კლიშეების ზედაპირიდან უფრო სიღრმეებისაკენ გადავინაცვლებთ და ერთვარ ინტელექტუალურ მზადყოფნასაც გამოვაცხადებთ, აუცილებლად დავინახავთ, რომ მომხმარებლობა-კორპორაციულობის თვალსშისაცემი დუეტი მხოლოდ სიმპტომია, თვალში უფრო ნაკლებად მოსახვედრი და ჯერჯერობით განუკურნებელი სენისა, რომელიც რთული სათქმელია რამდენად ებმის პირდაპირ და უშუალოდ ეკონომიკურ წყობას, მაგრამ ფაქტია, რომ მისი ცხოველქმედების ერთ-ერთ ცენტრალურ სტიმულს უდაოდ წარმოადგენს. ეს ავადობა, სწორედ რომ ჰერმეტულობაა, რომელსაც შეხებისთანავე, უმალვე გადაჰყავს ყოველივე ანაბიოზურ მდგომარეობაში.
     აქ ვფიქრობ უპრიანი იქნება, თავად სედაკოვა მოვიშველიოთ. ჰერმეტულობასთან მიმართებაში, პოეტი თავის ერთ ინტერვიუში ავერინცევს იხსენიებს. ორი ავტორის მიერ გაზიარებული ეს ხედვა კი, მავანს შესაძლოა ყურადღების მიღმაც კი დარჩეს. „სერგეი ავერინცევმა ერთხელ შენიშნა, რომ თანამედროვე ცივილიზაციას უფრო ხშირად „მომხმარებლობის“ გამო ატარებენ კრიტიკის ქარცეცხლში, თუმცაღა მასში უფრო მძიმე დეფექტიც შეინიშნება: ჰერმეტულობა. ის ჰერმეტულადაა ჩაკეტილი სხვაგვარის თანაგანცდისაგან, სამყაროსაგან, როგორც მთლიანობისაგან. არქაული და ტრადიციული კულტურები ამ გამოცდილებისათვის ღიანი იყვნენ. ამ გამოცდილებისათვის ღიაა ბაშვობაც - ადრეული ბავშვობა, როდესაც ყველაფერი სამყაროში ხდება, იქნება ეს სამყარო - აკვანი თუ ბაღში მდგომი სკამი. პოეზია (და საერთოდ ხელოვნება: მუსიკა, ფერწერა) ერთგვარი ფანჯრის როლს ასრულებს ამ ყრუ კედელში, თუმცაღა თანამედროვე ხელოვნებაც, როგორც წესი, სრულებით სოციალურია, შესაბამისად კი ისევე ჰერმეტული, როგორც სოციუმი და მისი პრობლემები.“ [1]
      მე პირადად ჰერმეტულობის, როგორც სინდრომის ცენტრალურ მახასიათებელს „სოციალური თანამედროვეობის“ სახელით მოვიხსენიებდი. ტერმინით, რომელში შემავალი ორივე კომპონენტი ერთმანეთის მაკონსტრუირებელი და ერთმანეთით განპირობებულია. ჰერმეტულადაა დახურული ადამიანი თანამედროვე სოციალურობის კედლებში. მე-სა და მე-ს შორის გაჩხერილ სამყაროში, რომელშიაც ოდნავადაც არ აღწევს შუქი კონკრეტული დროითი მცირე მონაკვეთის და ამავე მონაკვეთის სოციალური განზომილებებისაგან დაშორებული სამყაროებიდან, დროითი (ისტორია) თუ სივრცითი (ბუნება) სიშორეებიდან. 
    ამ ვითარებაში არა თუ ისტორია (რომელიც არის კიდეც ამ მცირე ოპუსის უმთავრესი პერსონაჟი), არამედ ბუნებაც კი, რომელიც პირდაპირი გაგებით სოციალურ სამყაროში არ იჭრება, დიდი ხანია რაც, სოციალურადაა დაღდასმული. სოციალურისაგან თავისუფალი პეიზაჟის დანახვა არათუ ჩვეულებრივ ადამიანებს, თანამედროვე ხელოვანებსაც უჭირთ უკვე საკმაო ხანია. ასეთი პეიჟაზი ვიზუალურმა ხელოვნებამ თითქოს დაკარგა. ალბათ სწორედ ამ მიზეზიდან გამომდინარე ვხედავთ ირგვლივ ასე მომძლავრებულ ბუნების ფეწერას, რომელშიაც ხეები და ღრუბლები მხოლოდ ფონს განასახიერებენ, მთავარ გმირებად კი სოციალური განზომილების მიერ შობილი კონსტრუქციები გვესახებიან (მაგ. ხეების წინ გაშლილი „მწვანეთა“ საპროტესტო აქცია, უკან ქარხნის მილებში ჩამალული ხეები). გასაკვირი არაფერია. როგორც ჩანს, თანამედროვე ხელოვანებიც ბუნებას მხოლოდ შაბათ-კვირას სტუმრობენ და იმავე მიზეზით, რა მიზეზითაც შუბერტის რომელიმე კომპოზიციას უსმენენ ქუჩაში, მორიგი გადარბენის ჟამს, განტვირთვისათვის, დამშვიდებისათვის. ბუნებასთან და მაღალ ხელოვნებასთან ჭეშმარიტი კავშირი კი იქნებ, სულაც არ გულისხმობს ზემოთ მოხსენიებული განცდების ზედაპირზე ამოტოვტივებას. იქნებ სწორედ რომ პირიქით, უფრო მეტ სიმკაცრეს, შინაგან მზაობას და კონცენტრაციის დაბადებას ისახავს მიზნად? (ერთი სიტყვით, „სხვაგვარს“, რაც თითქოს ერთხმად დავიწყებას გადავულოცეთ და რაზეც კიდევ მექნება საუბარი) და არა თანამედროვე მდგომარეობისაგან მოშვება-განულებას, იმისათვის რომ ორშაბათს, ადრიან დილას ისევ სოციალურ კანკანს და მზის ქვეშ ადგილის მოსაპოვებელ რბოლას დაუბრუნდე, პირველყოფილი შემართებით. 
    ჰერმეტულობა სწორედ ამ ყოველივეს ყველაზე უფრო ზოგადი სახელწოდებაა. სხვაგვარის, განსხვავებულის მოთხოვნის ვერდაბადებას ან ამ სურვილის ხელოვნურად, ცივილიზაციის ხელსაწყოების (რომელთა ჩამოთვლაც ძალზე შორს წაგვიყვანდა) მეშვეობით დახშობას გულისხმობს. ჭეშმარიტად გაგებული წარსული და ბუნება, ამგვარ ვითარებაში (რაოდენ გასაკვირიც არ უნდა იყოს ამ ორი ცნების ერთად მოხსენიება) ერთნაირად ითავსებენ სხვაგვარის როლს და პოტენციის გრადუსით იტვირთებიან.
      უკვე ვახსენეთ, რომ ჰერმეტულობა „სხვაგვარის“ მოთხოვნის გაქრობას გულისხმობს. მაშ სად გაქრა ეს სურვილი, ან როდის გაქრა ის? დადგება კი ისევ დრო, როდესაც ადამიანს სხვაგვარის მოთხოვნილება გაუჩნდება? ისეთის, რომელიც არღვევს სოციალურობის ან იმ დროითი თუ სივრცითი ვითარების საზღვრებს თავის თავს „თანამედროვეობას“, რომ უწოდებს, ამით კი მთელ რიგ უნიკალურ მახასიათებლებს ისაკუთრებს?! ისეთი სხვაგვარის, რომელიც განსხვავებულს გულისხმობს არა აქ და ახლა, ამავე დროსა და სივრცეში მყოფს, არამედ განსხვავებულს, თავად ამ დროსა და სივრცის მიმართაც. მასზე საუბარი ხომ რთულია, თუმცაღა კიდევ უფრო ჭირს მისივე სახედლება. თითქოს სახელდებების წყება მისთვის შეუფერებელია, იქნებ სწორედ სახელის დარქმევის დაუოკებელი ჟინის და დაუსრულებელი ცდების გამო გაქრა ერთ დღეს და დღემდე არც დაბრუნებულა. არადა, ეს განცდა თითქოს ყველაზე ადამიანურია ადამიანში. 
       ნუ ვიფიქრებთ, რომ ავერინცევსედაკოვას კრიტიკა კონსერვატორულ-რეაქციონერულ საწყისებზე აპელირებს, დღევანდელობისათვის ასე „სასიქადულო“ პოპულიზმის შირმაში რომაა გახვეული. ავტორთა ხედვა, სრულებით საწინააღმდეგო ინტუიციის მატარებელია. სწორედაც რომ ცალმხრივი იარლიყების დავიწყებისკენაა მათი სევდანარევი სიტყვები მიმართული. იდეათა ცალმხრივობაც ხომ ამ ჰერმეტულობის ნაშიერია, მუდამ რომ ეძებს სუფთა კედელს ახლად შეთითხნილი ანბანის დასატანებლად?! 
    ზემოთ ვახსენეთ, რომ წარსული და ისტორია ამ კრიტიკაში პოტენციით, შესაძლებლობით არიან დატვირთულნი (ბუნებასთან ანალოგიას, სწორედ ამგვარად პოულობენ. „თანამედროვე სოციალურთან“ მიმართებაში ორივე „სხვადყოფნაა“) და არა მუზეუმური რეალიებით, რომელშიაც გაყინული ქანდაკებები გვეგულებიან. გამოდის, რომ ჰერმეტულობა სოციალურობასთან და თანამედროვეობასთან ნახულობს ერთგვარ ტოლფარდობასა თუ იგივეობას. „ველური კაპიტალიზმის“ კრიტიკოსებთან, ჰერმეტულობის კრიტიკოსები ბევრ საერთოს იპოვნიან, მაგრამ რამდენად შეთანხმდებიან „სოციალურობის“ კრიტიკაზე რთული სათქმელია. ვფიქრობ რომ ვერ შეთანხმდებიან. ეს ის წერტილია, სადაც ჰერმეტულობაზე მოსაუბრენი ცხადად ემიჯნებიან, არა თუ სოციალისტებს, არამედ ლიბერალებსაც, რომლებიც ასევე ნაკლებად იქნებიან მზად „სოციალურობის“ გასაწირად. თანამედროვე ინელექტუალურ რეალიებთან ახლოს მყოფი მკითხველი ადვილად გამოთქვამს მზაობას ავერინცევისედაკოვას პოზიციის კონსერვატორულ მიდგომასთან სიახლოვის დასამტკიცებლად. ერთი შეხედვით, რატომაც არა? წარსულისა თუ ისტორიის  თემა ორივე გზისათვის ცენტრალური მნიშვნელობისაა, ორივე ხედვა საუბრობს ისტორიაზე, როგორც ტრადიციაზე, რომელიც ყურის დაგდებას საჭიროებს, თუმცაღა არის ერთი უმნიშვნელოვანესი ნიუანსი, რომელიც  ჰერმეტულობის კრიტიკოსთა პოზიციას მკვეთრად განასხვავებს ტრადიციული კონსერვატორული ხედვისაგან, რომლის უგულებელყოფაც არ შეიძლება. ვფიქრობ ეს მომავლის სტატუსს უნდა უკავშირდებოდეს. ე.წ. ტრადიციონალისტს არ აინტერესებს მომავლის არც ონტოლოგიური, არც სოციალური, არც ინდივიდიალური ასპექტი. თაროზე შემოდებული ისტორია, კარგად დაცული და ჩარაზული, რომელიც მხოლოდ მაშინ გახსენდება, როცა მორიგი, ისევ თანამედროვე სოციალური მოთხოვნებიდან ნაკარნახევი კონიუქტურის წარსულთან შესაბამისობაში მოყვანა გწადია, არამც და არამც არ ნიშნავს რომ ჰერმეტულობას დაუსხლტი ხელიდან. სწორედ რომ პირიქით, წარსულის ანტიკვარიზაცია, ისევ და ისევ „თანამედროვე სოციალურობის“ აქტუალური მოთხოვნებითაა ნახარნახევი. არამც და არამც იმიტომ, რომ წარსულსა და ხვალინდელს შორის რაიმე იდეური ძაფის ძიებაში ხარ ჩართული. ჩვენ კი, ზემოთ უკვე განვმარტეთ, რომ ჰერმეტულობის კრიტიკოსს წარსული, ისტორია (ბუნების დარად) მომავალი შესაძლებლობის მოდუსში აინტერესებს, როგორც რეალიზაციის გარეშე დარჩენილი ერთგვარი პოტენცია.
      გაკვრით უკვე ვახსენე, რომ „სხვაგვარის“ განცდა ყველაზე ადამიანურად შეგვიძლია შევრაცხოთ ადამიანში. თუმცაღა, აქ რთულ დიალექტიკას ვეჯახებით, ისე როგორც ყრუ კედელს, რომელსაც ჰერმეტულობის კრიტიკოსთა პოზიცია ვერ პასუხობს. უცხოს სურვილი, როგორც ბუნებითი მიდრეკილება ვერაფრით ესადაგება  ჰერმეტულობას, როგორც აშკარა ისტორიულ დიაგნოზს, ისტორიის მიერ მოვლენილ ფაქტს. დღესდღეობით, როცა ასე ძლიერ უყვართ ადამიანისათვის ზოგადად დამახასიათებელ განცდებზე, თვისებებსა და მიდრეკილებებზე საუბარი, ისტორიულობისაგან დაცლილი ადამიანური ბუნებით დემაგოგია, ამ ისტორიული დიაგნოზისათვის მიყურადება რთული ამოცანა იქნება. ისტორიაში რომ დაბრუნდე ისტორიულადვე უნდა იაზროვნო. იმის გააზრება, რომ დღევანდელი სულის კრიზისი ისტორიული მოცემულობაა, თავად ისტორიული ცნობიერების არსებობის დაშვებასაც ემყარება და ვაითუ ეს დაშვებაა სწორედ, ჩვენს ვითარებაში ყველაზე უფრო პრობლემური. 
     ჯერჯერობით, მხოლოდ ისტორიულ სასაფლაოზე ვცხოვრობთ, იუნესკოს სიაში შეტანილი კულტურული ღირსშესანიშნაობების ტურისტული მონახულების ატრაქციონში ჩართულები, რომელშიაც ამავე ისტორიის პასტიშებს განვასახიერებთ, ვუკეთებთ რა მოკვეთილი ხელის ადგილს სწრაფ ტრანკვილიზირებას, გზააბნეულები, მაგრამ მაინც მოჩვენებითი თავდაჯერებულობით, დავბორიალობთ მსოფლიო ცივილიზაციის ამ უღრან ტყეში. თუმცაღა, მხოლოდ ობივატელურ ცნობისმოყვარეობად გარდასახული ისტორია ვერასდროს ჩაანცვლებს ისტორიული ცნობიერების დაბადება/ვერდაბადების რთულ და წინააღმდეგობებით სავსე პროცესს, ისტორიას, როგორც წარსულში დარჩენილ სხვადყოფნას და მომავალი დღის პოტენციას. ამგვარი ისტორიის აღმოცენება სულიერ და პიროვნულ მზადყოფნას საჭიროებს, რაც კონვენციონალურად და ერთობლივი სამომავლო პროექტის დასახვის გზით რთულად მიიღწევა. ჯერჯერობით კი, ამგვარი მზადყოფნა არსაით მოჩანს.
    რამდენად შეგვიძლია ისტორიაში საკუთარი „მეების“, შესაბამისად კი „მეობის“ ფიქსაცია, იმისათვის რომ ჰერმეტულობის წრე გავარღვიოთ? ალბათ ამგვარად უნდა ჟღედეს ეპოქის უპირველესი შეკითხვა. 
     ჩემს ამ ოპუსს, უკვე არა რუსული სააზროვნო სივრცის, არამედ კონტინენტური ევროპული ინტელექტუალური ლანდშაფტის ერთი საინტერესო ფიგურის მოშველიებით დავასრულებ, რომელსაც გასულ წელს 90 წელი შეუსრულდა - ეს ჯორჯ სტაინერი გახლავთ. მოაზროვნე ისტორიულ განცდას უმცირესობის მონაპოვრად თვლის. სტაინერს თუ დავუჯერებთ, ცოტას თუ შესწევს უნარი დაინახოს საკუთარი თავი გუშინდელსა და ხვალინდელს შორის გადაჭიმულ ისეთ დღევანდელში, რომელიც კვლავაც წამია, მაგრამ თან თითქოს სრულებით სხვაგვარი: - საზრისით ორსული წამი.
 
 
 
 
 
[1] Ольга Седакова. Из приступа небывалой свободы. http://www.olgasedakova.com/Events/1810
 
 
 
 
 
 
ბიბლიოგრაფია
 
Аверинцев С, Скворечниц вольных гражданин, 2001
 
Седакова О, Из приступа небывалой свободы, 2016
 
Steiner G, A Reader, 1984
 
 
 
 
ამავე რუბრიკაში
  კვირის პოპულარული