თარგმანი: დავით გალაშვილი

35 წლის განმავლობაში, ბევრი ნაშრომი დავწერე, რომლებშიც განსხვავებული ასპექტებით ვცადე, ამეხსნა, რომ მარქსიზმი და ფსიქოანალიზი არა მხოლოდ რამდენიმე წერტილში იკვეთება, არამედ მათ შორის არსებობს არსებითი ურთიერთდამოკიდებულება. ეს ნიშნავს იმას, რომ არა მარტო მჯერა ამ სინთეზის, არამედ მისი ეგზისტენციალური საჭიროება დგას.

   ფროიდის და მარქსის საერთო გახლავთ ის, რომ პირველი ადრეული ფსიქოლოგიის, ხოლო მეორე- მარქსამდელი სოციოლოგიის საპირისპიროდ, დაინტერესებულნი არიან არა ზედაპირული ფენომენების აღწერით, არამედ მამოძრავებელი ენერგიებით, რომლებიც კონკრეტული მიმართულებებითა და მრავალფეროვანი ინტენსივობით მოქმედებენ. ისინი, ასევე, წარმოგვიდგენენ ფენომენებს, რომლებიც ცვალებადნი და დროებითნი არიან.

    ფსიქოანალიზი ისევეა მხოლოდ ფსიქოლოგიის მეცნიერული ფორმა, როგორც მარქსიზმი მხოლოდ სოციოლოგიის ერთ-ერთი მიმდინარეობა. ამასთანავე, მხოლოდ ამ ორ სისტემას შეუძლია, დაგვანახოს ამა თუ იმ ფენომენის მიღმა არსებული ფარული დინებები. მათ შეუძლიათ, განჭვრიტონ, თუ რა ხდება ინდივიდის გარშემო კონკრეტულ საზოგადოებაში, როცა გარკვეული მდგომარეობის ქვეშ მოქმედი ძალები წარმოშობენ იმგვარ ფენომენებს, რომლებიც საპირისპირონი არიან იმისა, რადაც ისინი წარმოჩინდებიან. ინდივიდუალური ფსიქოლოგიის, ისევე, როგორც სოციოლოგიის სფეროში, სტატიკური სააზროვნო სისტემა ვერ ახერხებს გაუმკლავდეს ღრმად მოქმედ, ეგზისტენციალურ ტრანსფორმაციებს. დინამიკური აზროვნება კი, პირიქით,  აღიარებს ძალებს, რომლებიც ზედაპირზე დაკვირვებისას უხილავნი არიან და სწორედ ამიტომ არის შესაძლებელი სავარაუდო გარდაქმნების განჭვრეტა.

   ეს არ ნიშნავს იმას, რომ მარქსი და ფროიდი აბსოლუტური დეტერმინიზმის მომხრენი იყვნენ. მჯერა, რომ ფილოსოფიური პერსპექტივიდან მათი პოზიციები, ნაწილობრივ, კვეთს სპინოზას ხედვას, რომლის მიხედვითაც, ადამიანი თავისუფალი ვერ იქნება, თუ იგი მის მიღმა მოქმედი ძალის მიერ არის განსაზღვრული, რომელიც, ასევე, ბედისწერასაც განსაზღვრავს. სპინოზასთვის ეს აზრი ეთიკის ცენტრალური პრობლემაა, მარქსისთვის ის წარმოადგენს ძირითად საკითხს კლასობრივ ცნობიერებასა და რევოლუციურ აქტივობასთან მიმართებით, ხოლო ფროიდისთვის ამგვარი ხედვა მთავარ როლს თამაშობს ქვეცნობიერი კონფლიქტების ცნობიერში რეალიზებისას, რომელზეც დაფუძნდა მისი თერაპია. უპრიანია, აღინიშნოს, რომ ქვეცნობიერის კონცეპტს, როზა ლუქსემბურგიც იყენებდა, თუმცა მას აღიარებდა ბრმად მოქმედი ისტორიული ძალების გაგებით და არა, ფროიდის მსგავსად, ქვეცნობიერი ფსიქიკური ძალების ასპექტში.

    ამ კუთხით, ფროიდისა და მარქსის თეორიებს საერთო აქვთ ის, რომ ორივეს ვარაუდი ეყრდნობა აზრს, რომლის მიხედვით, ადამიანს გარკვეული მამოძრავებელი ენერგია წარმართავს. ამ ნების რეალიზება და გაცნობიერება ადამიანს გათავისუფლებისაკენ წარუძღვება მაშინაც კი, თუ ის საზოგადოებრივ და ბუნებრივ ბარიერებს შორისაა მოქცეული.

    მსურს, დავამატო, რომ ფროიდის კონცეფცია განვითარდა მე-19 საუკუნის მექანისტური მატერიალიზმის გავლენის პირობებში, ფილოსოფიის, რომელიც მარქსს უკვე გადალახული ჰქონდა. შედეგად, ფროიდმა ადამიანი დაახასიათა, როგორც იზოლირებული მექანიზმი, რომლის მამოძრევებელ ძალას უბრალო ფსიქოლოგიური საჭიროებები წაროადგს. თუ გვინდა, რომ ფსიქოანალიზი სოციალური მეცნიერების საჭიროებებს მოვარგოთ, აუცილებელია, გავარღვიოთ მექანისტური მატერიალიზმის მიერ შემოსაზღვრული ვიწრო ჩარჩო და შევძლოთ ფროიდის ადაპტირება ჰუმანისტური ფილოსოფიის ისტორიასთან.  ამის შემდეგ უპრიანი იქნება, ადამიანის შინაგანი მამოძრავებელი ძალებიდან, რომელშიც მისი განვითარება, როგორც მინიმუმ, ცხოველისგან განსხვავებულია, ყურადღება ადამიანისა და სამყაროს ურთიერთმიმართებაზეც გადავიტანოთ.

   სწორედ აქ წავაწყდებით ძირეულ განსხვავებას მარქსსა და ფროიდს შორის. ფროიდისთვის, როგორც ავღნიშნე, ადამიანი იზოლირებული არსებაა, რომელსაც სხვა მისნაირი კონკრეტულ ფსიქოლოგიურ საჭიროებათა დასაკმაყოფილებლად სჭირდება. ფროიდის კონცეპტი ადამიანის შესახებ, დაახლოებით, ბურჟუას სასაქონლო ბაზართან მიმართებას გულისხმობს. მარქსის ხედვა ადამიანის შესახებ სრულიად განსხვავებულია. მარქსს ადამიანი წარმოუდგენია, როგორც სრული არსება, რომელსაც, თავისივე მიზნების მისაღწევად, სჭირდება სამყარო, რომლის ვნებანიც მის პოტენციალშია.

   მჯერა, რომ როცა ფსიქოანალიზი უკვე აღწერილ მიმართულებად  გარდაიქმნება, ის შეძლებს, საკმაოდ სასარგებლოდ ახსნას განსხვავებული ფენომენები, რომლებიც მარქსისტულმა ფილოსოფიამ საკუთარ ანალიზში არც ისე სრულად განავითარა. ეს თავისუფლად განვითარებადი ადამიანის ენერგიის ფორმებია, რომლებიც, კონკრეტულ სოციალურ სტრქუტურაში, გარკვეულ მიზნებსა და საჭიროებებს მიელტვიან. სოციალურ მახასიათებლებს და თავისებურებებს სოციალური სიტუაციის არსებით ელემენტად და, ამავე დროს, საზოგადოების ეკონომიკურ სტრუქტურასა და მის კონცეპტებს შორის არსებულ კავშირად მივიჩნევ. ადამიანური ენერგია ისევე ნაყოფიერი ძალა, როგორც ყველა სხვა ბუნებრივი ძალა. თუმცა ის არის ენერგია, რომელიც არ მოქმედებს, როგორც წმინდად ბუნებრივი ძალა, არამედ ყოველთვის გამოიხატება კონკრეტულ სოციალურ ფორმასა და სტრუქტურაში, რომელსაც მე, დინამიკური გაგებით, სოციალურ ხასიათს(მახასიათებელს) ვუწოდებ.

   მეტიც, მჯერა, რომ შესაძლოა, ფსიქოანალიზის მეშვეობით, აიხსნას, თანაც საკმაოდ დეტალურად, თუ როგორ ვითარდება სოციალური ცნობიერის განსაზღვრის პროცესი, თუ როგორ საზღვრავენ სოციალური კატეგორიები ადამიანის ცნობიერებას, თუ როგორ მოქმედებს სოციალური ფილტრი და რატომ აღწევენ კონკრეტული ელემენტები ცნობიერს, როცა, პარალელურად, სხვები ტაბუირებულნი არიან. ეს ნიშნავს იმას, რომ, სოციალური ცნობიერის გარდა, არსებობს სოციალური ქვეცნობიერიც, რომელიც ფარავს ყველაფერს, რაც არსებული საზოგადოების სტრუქტურას ეწინააღმდეგება. საზოგადოება არ კმაყოფილდება იმით, რომ ადამიანი არ აკეთებს იმას, რაც მან „არ უნდა გააკეთოს“. საზოგადოება ითხოვს იმასაც, რომ ადამიანმა არ იფიქროს ის, რაც მან „არ უნდა იფიქროს“. ეს კი იმიტომ, რომ ფიქრია ქმედების გასაღები.

   სწორედ ამიტომ, ფსიქოანალიზს სჭირდება მარქსისტული რევიზია, მაგრამ მარქსიზმიც საჭიროებს ფსიქოანალიზის კონცეპტების დამატებას, რადგან სხვაგვარად მავანი ადამიანს, რომელიც მარქსისტულ კონცეფციაში ცენტრალური ფიგურაა, მხოლოდ აბსტრაქტულ-ფილოსოფიური მიდგომით განიხილავს.

                                                    გაუცხოების პრობლემა

   გაუცხოება ნათელი მაგალითია იმისათვის, რომ დინამიკური ფსიქოლოგიისა (ჰუმანისტური ფსიქოლოგიის) და მარქსისიზმის შეერთების საჭიროება დავინახოთ. ძველი აღთქმის წინასწარმეტყველებიც კი წააწყდნენ გაუცხოების პრობლემას, კერპთავყვანისმცემლობასთან მიმართებით. აქ ეს კონცეპტი (გაუცხოების) ხაზს უსვამს იმას, რომ კერპები ადამიანის მიერ შექმნილი უბრალო ნივთები არიან. თუ ადამიანი ნივთს ეთაყვანება, ის იკარგება და თვითონვე ხდება ნივთი. მგონია, რომ ინდუსტრიული წარმოება კიდევ უფრო წარმოაჩენს გაუცხოებას, განსაკუთრებით, მას შემდეგ, რაც ადამიანი ისეთ გიგანტურ ორგანიზაციებსა და პროდუქტებს ქმნის, რომ მასთან დაპირისპირებისას ან მისი მართვის მცდელობისას, თავს სუსტად და უძლურად გრძნობს. არ არსებობს გაუცხოების იმაზე თვალსაჩინო სიმბოლო, ვიდრე ატომური იარაღია. ეს უკანასკნელი არ არის მხოლოდ ადამიანთა ხელების მიერ შექმნილი, ის, ასევე, ადამიანის შემოქმედებითობისა და ორიგინალურობის შედეგია. მიუხედავად იმისა, რომ იგი ადამიანმა შექმნა, ატომური იარაღი წარმოადგენს ყველაზე სერიოზულ საფრთხეს, რომელიც თვითონ კაცობრიობის წინააღმდეგაა მიმართული.

   ან სწორედ ასე ფიქრობდა მარქსი, როდესაც ამბობდა, რომ ნივთები და მდგომარეობები ადამიანებზე მაღლა დგანან და მათ წინააღმდეგ არიან მიმართულნი, ან ზემოთქმული ზუსტად ის არის, რაც ამერიკელმა ფილოსოფოსმა, რალფ ვალდო ემერსონმა ერთხელ თქვა: „ ნივთები სხედან უნაგირზე და მართავენ კაცობრიობას“.

     თამაშში ერთვება ფსიქოლოგიური მექანიზმიც. თუ ჩვენ ნამდვილად გვსურს გავიგოთ, რა არის გაუცხოება, ის მხოლოდ აბსტრაქტულ-ფილოსოფიური მანერით არ უნდა განვიხილოთ, ჩვენ, ასევე, უნდა განვსაჯოთ, თუ რა მოსდის გაუცხოებულ ინდივიდს ემპირიული და ფსიქოლოგიური გაგებით: რა გზით განიცდის ის სისუსტესა და უძლურებას, რა სახის შიშებს უძლებს და რა სახის დაცულობის შეგრძნებას ჰპოვებს იგი იმ ძალების თავყვანისცემისას, რომლებიც მით უფრო ძლევამოსილნი ხდებიან, რაც მეტად უიმედო ხდება თავად ადამიანი. რა თქმა უნდა, მავანს შეუძლია, აღწეროს ეს პროცესი მხოლოდ ფილოსფიურად, თუმცა ვშიშობ, რომ ამგვარ მიდგომას თავისი ზღვრული ნორმა გააჩნია. ამიტომ, თუ ჩვენ გაუცხოების ფსიქოლოგიურ ჭრილში აღწერა არ ძალგვიძს, არსებობს საფრთხე, რომ  თვითონ ეს კონცეპტი გახდეს გაუცხოებული.

                                       ფსიქოანალიზი და ხელოვნება

 ფსიქოანალიზი საკმაოდ მჭიდრო კავშირშია ხელოვნების ფენომენთან, მაგრამ, კონკრეტულად, რითია დაინტერესებული ფსიქოანალიზი?  საბოლოო ჯამში, მისი მიზანია, გაარკვიოს, რეალურად, რა არის რეალური და გამოაცალკევოს ის იმისგან, რაც შეცდომით სინამდვილეად განიხილება. უმეტესი რამ, რაც რეალურია, არ არის გაცნობიერებული და უმეტესი მათგანი, რომლებიც ჩვენი ცნობიერების შინაარსს აფორმებს, სინამდვილეში უბრალოდ ფიქციაა. მაგალითად, როცა ანალიზი ფოკუსირებულია სიზმრებზე, ის ერგება სიზმრის ცნობიერებას, რომელსაც შეადგენს ყველაფერი ის, რასაც ფხიზელმა ცნობიერებამ ტაბუ იმიტომ დაადო, რომ მან ვერ დაძლია სოციალური ფილტრი. ძილის განმავლობაში, ადამიანი არის უფრო ინტელექტუალური და  მეტად ირაციონალური, ვიდრე სიფხიზლისას. ჩვენ შეგვიძლია, მაგალითისთვის, ვნახოთ, რომ სიზმრებში ბევრი ადამიანი აღსანიშნავად კრეატიულია. მათ ესიზმრებათ პატარა, დიდებული და ხშირად ძალზედ ორიგინალური დრამები, ხოლო სიფხიზლისას იმავე ადამიანებს ბევრად ურფო ტრივიალური ფიქრები გააჩნიათ.

    ეს მიბიძგებს, დავასკვნა, რომ „ადამიანმა იცის მეტი იმის შესახებ, რაც არ იცის“. სოციალური ადაპტაცია ადამიანებს აბრმავებს უამრავი ფაქტის მიმართ, რომელსაც ის გრძნობს, მაგრამ სრულად ვერ აცნობიერებს. მეტიც, როგორც ჩანს, ადამიანი არის უფრო მეტად შემოქმედებითი, ვიდრე საზოგადოების ნება აძლევს მას საშუალებას იყოს. ის ასევე უფრო რადიკალურია. საზოგადოების ინტერესში არ შედის ადამიანის თავისუფალი განვითარება. მაგრამ ყოველთვის, ადრეც და ახლაც, ინტერესი მარტივად იშიფრება, გახადო ადამიანი გამოსადეგარი და ხელმისაწვდომი ისე, როგორც შესაძლებელია და ასევე მის ენერგიას გაუწიო მაქსიმალური ექსპლუატაცია საზოგადოების მიზნებისათვის.

   ჰუმანისტურ ფსიქოანალიზს(ფროიდის ფსიქოანალიზის რევიზია), რომელიც უფრო მეტად დაინტერესებულია ადამიანის გამოცდილების ტოტალურობით, ვიდრე მხოლოდ მისწრაფებებითა და მამოძრავებელი ძალებით, შეუძლია ნათლად დაგვანახვოს, რომ წარსულ და ამჟამინდელ საზოგადოებებში ადამიანი მხოლოდ ნაწილობრივ გამოღვიძებულია და რომ უმეტესი ნაწილი, რასაც ის ცნობიერად ფიქრობს არის ფიქცია, რომელიც მას საზოგადოებისგან ეძლევა, არამხოლოდ როგორც გარდაუვალი ჩაგვრის კომპონენტი, არამედ როგორც იდეოლოგია.

   ხელოვნებას აქვს იგივე ფუნქცია. მისი მოვალეობაა ადამიანი შეახვედროს რეალობაში. დიდებულ მხატვარს ან დრამატურგს შეუძლია გვაჩვენოს რა არის „რეალურად რეალური“ და არა უბრალოდ ის რაც არის სასიამოვნო, ან მისაღები. მავანმა შეიძლება თქვას, რომ დიდებული არტისტებიც ყოველთვის იყვნენ საზოგადოების კარის მასხარები, რომლებსაც ნება დართეს, რომ კაცობრიობისათვის სიმართლე ეთქვათ. და სიმართლის თქმა ნიშნავს რეალობის დანახვას და არა ბრმად ყოფნას. ისტორიის განმავლობაში, ხელოვნების ფუნქცია იყო დაეცვა ადამიანები ტოტალური ძილის რეჟიმში გადასვლისაგან და მუდმივად ცდილობა მის ცნობიერებაში არსებული ფიქციების დაქვემდებარებას. დიდებული დრამები და ხელვნების ნიმუშები ყოველთვის გვაჩვენებენ, რომ რეალობა არსებობს, რომელიც ადამიანს არ აქვს გაცნობიერებული და რომელთანაც შეხვედრა მას შეუძლია არტისტის თვალების გავლით.

   თუ ჰამლეტი ფსიქოანალიტიკოსთან  წავიდოდა, ის იტყოდა: ჩემი მამინაცვალი არის ღირსეული კაცი და აგრეთვე დედაჩემიც უნაკლოა, მაგრამ მე მაინც მაქვს ცუდი შეგრძნება. ფაქტი, რომ დედამისი და მისი მამინაცვალი არიან მკვლელები იმდენად დაუჯერებელია, რომ მას არ ძალუძს შეაღწიოს ცნობიერში. მხოლოდ აჩრდილს, მამამისის სულს შეუძლია დაარწმუნოს ჰამლეტი, რომ მისი ეჭვი არის გამართლებული. აქ ჩვენ მივადექით პარადოქსს, რაც გულისხმობს, რომ ინდივიდმა უნდა იმოქმედოს ისევე, როგორც გიჟმა, რათა დაინახოს მთელი სურათი სიმართლისა, რომელიც ე.წ საღი აზრის განზომილებიდან შეუძლებელია, რომ სიმართლედ მიიღო.

    თუ იოზეფ კ. კაფკას „პროცესის“ პერსონაჟი ფსიქიატრთან მივიდოდა, ის იტყოდა: მე მშვენივრად ვარ, კარგი სამსახური მაქვს, ასევე დამაკმაყოფილებელი სექსუალური ცხოვრება. მაგრამ წინა ღამეს მე ვნახე სიზამრი, რომელიც მაწუხებს. შემდეგ ის იტყოდა იმას, რასაც კაფკა აღწერს „სასამართლოზე“. მაგრამ ის რაც კაფკამ დაწერა თავის ნოველაში, არის იოზეფ კ.-ს რეალობა. იოზეფ კ. არის ნორმალური ინდივიდი, რომელიც, ზუსტად იმიტომ, რომ ის „ნორმალურია“, ვერ ხედავს სიმართლეს. და კაფკა კი არის ნამდვილად დიდებული ხელოვანი იმიტომ, რომ მან გვიჩვენა ანატომია, რეალობა ამ „ნორმალური“ ინდივიდისა, რომელიც სინამდვილეში ავადაა. ფოკუსი უნდა გავასწოროთ ნორმალურობის პათოლოგიაზე.

   რასაც ფსიქოანალიტიკოსი უზიარებს ხელოვანს არის ის, რომ ფსიქოანალიტიკოსი ყველა ინდივიდს ხედავს, როგორც დრამის გმირს და შეაშფოთებს თუ არა  ეს ამბავი ე.წ დაინტერესებულ ინდივიდს, ამ შემთხვევაში არარელევანტური რამაა. ყველა ინდივიდი არის დრამის გმირი. ის არის მოაზროვნე არსება, რომელიც მოისროლეს სამყაროში, რომელიც ცდილობს შიშებთან და დაბრკოლებებთან კონფლიქტის მიუხედავად შეიგრძნოს თავისი ცხოვრება. ამ მცდელობას ჩვეულებრივ აქვს დრამატული შედეგი. მთელი ისტორიის განმავლობაში ადამიანი იყო დრამატული გმირი. ეს გმირი არის საინტერესოც, არა იმიტომ, რომ მას აქვს ესა თუ ის კომპლექსი, არამედ იმიტომ, რომ ის წარმოადგენს სპეციფიკურ ადამიანურ დრამას. ფსიქოანალიტიკოსი არ არის მსახიობი ან დრამატურგი, ის არ არის შექსპირი, მაგრამ მას უნდა ჰქონდეს დრამატურგის ხედვა, რათა შეძლოს ადამიანის რეალობის წარმოდგენა. ანალიტიკოსმა უნდა დაინახოს ის, რაც ადამიანის ცხოვრებაში არის რეალურად რეალური.