თავის ერთ-ერთ ინტერვიუში[1] მიშელ ფუკო აცხადებს, რომ უნივერსალური ინტელექტუალები, რომელთა მოვალეობა უნივერსალური გონის, სამართლისა და ჰუმანიზმის სახელით  ძალაუფლებისათვის სიმართლის თქმა იყო, მეტად აღარ იქნება სიცოცხლის უნარიანი. ფუკოს აზრით, სარტრი უკანასკნელია მათ შორის, ვინც ამას აკეთებდა, ინტელექტუალური წინასწარმეტყველების დრო დამთავრდა.

   სარტრი თავისი დროების კაცია, ის და მისი თანამოაზრეები ადამიანის კრიზისზე საუბრობენ. ეს არის ეპოქა, რომელშიც ღმერთი გაუქმებულია, თუმცა თუ სტრუქტურალისტებს დავესესხებით, მთავარია ადგილი და არა სუბიექტის რაგვარობა, თუ არსებობს ადგილი მას აუცილებლად დაიკავებენ. შეიძლება ითქვას, რომ სარტრი სწორედ ამაზე საუბრობს თავის „ეგზისტენციალიზმი ჰუმანიზმია“-ში: „როდესაც 1880-იან წლებში ფრანგმა პროფესორებმა საერო მორალის შედგენა სცადეს, მათ დაახლოებით შემდეგი რამ თქვეს: “ღმერთი უსარგებლო და ძვირადღირებული ჰიპოთეზაა და ამიტომ მას ვაუქმებთ, თუმცა იმისთვის, რომ მორალმა, საზოგადოებამ და ცივილიზებულმა სამყარომ იარსებოს, მაინც საჭიროა, გარკვეული ღირებულებები სერიოზულად მივიღოთ და მივიჩნიოთ, რომ ისინი აპრიორი  არსებობენ“. ეს დაახლოებით კანტისეულ ცდას ჰგავს, ღმერთის, ანუ მთავარი აღმნიშვნელის გარეშე, დაამყაროს გარკვეული აპრიორული ქცევის მოდელი კატეგორიული იმპერატივის სახით, რომელიც ჯერარსული ხასიათისაა და პრაქტიკულ განხორციელებას ვერ ჰპოვებს. ცხადია, რომ შუა საუკუნეებში ღმერთი, წმინდად ჰეტერონომიული ძალა, ასრულებს გამამთლიანებლის ფუნქციას, ის ცხოვრების აზრის მიმნიჭებელია და მთავარი განმსჯელი. არისტოტელეს მეტაფიზიკაში ჩვენ ვხვდებით უძრავ მამოძრავებელს, ფორმის ფორმას, რომლესაც ყველა სხვა ფორმა ესწრაფვის, ყველა სხვა ფორმა მიელტვის, მისი არარსებობა ყველა სხვა ფორმას ონტოლოგიურ საზრისს აცლის, რადგან ყველაფერი მისგან გამომდინარეობს. შუა საუკუნეებში ღმერთი, როგორც მთავარი აღმნიშვნელი, ყოველგვარ სოციალურ ვითარებას ანიჭებს საკუთარ კოდს, სწორედ ღმერთია ის, ვინც ამქვეყნიური სუვერენის ძალაუფლების წყაროა. იქ, სადაც ამ ტიპის ავტორიტეტს ვხვდებით ადამიანის არსი მზა, აპრიორული სახით არსებობს და მისი გადახედვა, აპელაცია კანონგარეშედ ცხადდება.  სარტრის ეპოქაში ღმერთი მკვდარია, ხოლო ადამიანი გადაგდებულობის მდგომარეობაშია. ეს ტენდენცია უკვე ბეკონისა და დეკარტის ფილოსოფიის დროიდან იღებს სათავეს და საბოლოოდ ნიცშესთან მზა, დაბოლოებულ სახეს იღებს.  და თუ არ არსებობს ღმერთი, მაშინ ადამიანი თავისი თავის კანონმდებელია, ე.ი ადამიანი თვითონ ხდება ღმერთი. სწორედ ამის გაცნობიერებაა ჰეგელის ფილოსოფია, რომ ადამიანმა სამყაროს მრავალფეროვნებაში საკუთარი თავი უნდა ამოიცნოს და არა მის გარეთ არსებული ტრანსცედენტური ინსტანცია, ან რაიმე ევიდენტური საწყისი. სარტრის ერთ-ერთი მთავარი პოსტულატი, რომ არსებობა წინ უსწრებს არსს, შეიძლება ჰეგელის ფილოსოფიის ერთგვარ ინტერპრეტაციადაც მიგვეჩნია, რადგან ადამიანი არ იბადება კეთილი ან ბოროტი, ბურჟუა ან კომუნისტი, ის თვითონ ირჩევს საკუთარ თავს, ჰეგელიანურად თუ ვიტყვით, სუბიექტი საკუთარ თავს თვითონვე ანამდვილებს.  ერთი შეხედვით შეიძლება ითქვას, რომ ტრანსცენდენტური ღმერთიც იძლევა  არჩევანის თავისუფლებას, თუმცა ამგვარი არჩევანი საიქიოს არსებობით არის გაშუალებული, თავისუფლება კი, შეუძლებელია რამით იყოს გაშუალებული. სარტრის ფილოსოფია აპრიორი გულისხმობს იმას, რომ ღმერთი არ არსებობს: „თუ ღმერთი არ არსებობს, ჩვენს წინაშე ვერანაირ ღირებულებას ან განჩინებას ვეღარ ვპოულობთ, ჩვენს ქცევას ლეგიტიმაცია რომ მიანიჭოს.“[2] ეს პასაჟი იმაზე მიგვანიშნებს, რომ ადამიანი თავის ნებისმიერ ნაბიჯზე პასუხისმგებელია და ის ადამიანის არსის მყარ განსაზღვრებებს ვერ დააბრალებს ისეთად ყოფნას, როგორადაც ის(ესა თუ ის ადამიანი) გვევლინება.

  დავუბრუნდები სარტრისეულ არსებობა წინ უსწრებს არსს, რომელიც პრაქტიკულად მთელს დასავლურ მეტაფიზიკას უპირისპირდება, განსაკუთრებით კი, დეტერმინისტულ ფილოსოფიას. რა გვრჩება ღმერთის გაუქმებით? იგივე კითხვა შეგვიძლია დავსვათ პლატონის ონტოლოგიასთან მიმართებით: რა გვრჩება პლატონის ფილოსოფიიდან მარად არსებული იდეების გაუქმებით? არსებობის წინასწარ განუსაზღვრელობით, ადამიანის მიღმა არსებული მსოფლმხედველობრივი საყრდენები ირყევა და მის ადგილს იკავებს თავისუფლების რადიკალური გააზრება. „ადამიანი თავისუფლებისთვისაა განწირული“[3], თავისუფლებას კი, თან ახლავს შიში, რომელიც პასუხისმგებლობიდან მომდინარეობს. მიუხედავად ამისა, სარტრის აზრით, ადამიანი მხოლოდ საკუთარ თავს არ ირჩევს რაიმე ქმედებით, ის მთელ კაცობრიობაზეა პასუხისმგებელი, თუმცა ეს მაინც არ ჰგავს კანტის კატეგორიულ იმპერატივს, რომლის მიხედვითაც ჩემი ინდივიდუალური მაქსიმა, უნდა ვისურვო, როგორც საყოველთაო კანონი, რადგან კანტთან ეს არ არის იმანენტური მისწრაფება, ეს უბრალოდ Sollen-ის სფეროა. ამ შემთხვევაში ადამიანი უბრალოდ ვალდებულია, რომ ასე მოიქცეს, სარტრთან ასეთი რამ არ გვხვდება. ყველაფერი დასაშვებია, ამიტომ მორალურად განსჯის უფლება არავის აქვს,  ღმერთის გაუქმებით უნივერსალური მორალიც გაუქმდა.  თავისუფლების ინდივიდუალისტური, რადიკალური განსაზღვრება კიდევ ერთი რამის გამოა საინტერესო, „ეგზისტენციალიზმი ჰუმანიზმია“-ს დასაწყისში სარტრი ახსენებს კომუნისტების საყვედურებს, რომ თითქოსდა ეგზისტენციალიზმი უარყოფს ისტორიის დიალექტიკურ განვითარებას და არსებული ვითარებიდან გამოსავალს არ იძლევა, მეტიც სარტრის ფილოსოფია წმინდად სუბიექტური ფილოსოფიის გამოძახილია: „მთელი სარტრის ფილოსოფია არის ჯანყი ინდივიდუალური სუბიექტის აბსოლუტური პრიმატისა, ყოველგვარი ობიექტურის წინააღმდეგ, იქნება ის ბუნებრივი, თუ სოციალური.“[4] სარტრი თითქოს ცდილობს ინდივიდუალური არჩევანის საყოველთაო მნიშვნელობით გადაფუთვა, მატერიალიზმის დამცველების კრიტიკას დაუპირისპიროს, თუმცა საბოლოო ჯამში უნდა ითქვას, რომ სარტრის ეგზისტენციალიზმი, ძირითად შემთხვევაში, მაინც მხოლოდ ადამიანის არსის კრიზისზე პასუხის გაცემაა. თუკი დიალექტიკური მატერიალიზმისათვის, სინამდვილე ვითარდება კანონზომიერი მანერით და რაციონალურად გაგებადია,[5] სარტრისთვის ის აბსურდულია: „აბსურდია, რომ დავიბადეთ, აბსურდია, რომ ვკვდებით“.[6] და თუ სარტრისათვის ჰუმანიზმში ის იგულისხმება, რომ „ყოველგვარი ჭეშმარიტება და ყოველგვარი ქმედება გარკვეულ გარემოსა და ადამიანის სუბიექტურობას გულისხმობს,“[7]   „მარქსისტულ კონცეფციაში, სოციალიზმი იმდენად არის ჰუმანიზმი, რამდენადაც ის შრომის დანაწილების მაორგანიზებელი, „საჭიროების საუფლოს“ იმგვარად გარდამქმნელია, რომ ადამიანმა საკუთარი სოციალური და ინდივიდუალური მოთხოვნილებები, ექსპლოატაციის გარეშე, მინიმალური მსხვერპლის გაღებით დაიკმაყოფილოს.“[8] საბოლოო ჯამში, ჯორჯ ნოვაკი ასე ეხმაურება ეგზისტენციალიზმისა და მარქსიზმის შერიგებას და ამ საკითხზე მსჯელობას სწორედ ამით ამოვწურავ: „დაბრკოლება ისაა, რომ დიალექტიკური მატერიალიზმი და ეგზისტენციალიზმი დიამეტრიულად დაპირისპირებული, კონტრადიქტორული ხაზებია. ისინი ერთმანეთს ასკდებიან ყოველი მნიშვნელოვანი საკითხის უმთავრეს წერტილში ფილოსოფიის, სოციოლოგიის, მორალისა და პოლიტიკის სფეროში. ამ ორის შეერთება უაზრო ცდაა.“[9]

  თუკი ღმერთი არ არსებობს, სამყარო კი აბსურდულია, მაშინ ისმის კითხვა თუ როგორ უნდა მოიქცეს ადამიანი? კამიუს აზრით, ადამიანი უნდა აუჯანყდეს საკუთარ ბედს, მან უნდა გააცნობიეროს თავისი აბსურდულობა, თუმცა აბსურდის ადამიანი მაინც იბრძვის. „სასოწარკვეთას, როგორც აბსურდს,  აქვს აზრები და სურვილები ზოგადად ყველაფრის შესახებ, მაგრამ არაფერი კონკრეტულის შესახებ. სიჩუმე ამ დამოკიდებულებას ყველაზე უკეთ გამოხატავს. მაგრამ იმ მომენტიდან, როცა მეამბოხე თავის ხმას იპოვნის, თუნდაც ის ამბობდეს არაფერს, გარდა მხოლოდ „არა“, ის იწყებს ნდომასა და განსჯას.“ [10] ადამიანებს სწამდათ ღმერთის, მაგრამ შეიძლება გჯეროდეს არაფრის? აი, ეს არის ნიჰილისტის კითხვა, შეიძლება, რომ სამყაროს აბსურდულობას აცნობიერებდა და მაინც აგრძელებდე ცხოვრებას? სწორედ ეს არის ყველაზე დიდი სიმამაცე. ამიტომაც ამბობს სარტრი, რომ ეგზისტენციალიზმი სინამდვილეში ოპტიმისტური მიმდინარეობაა. ამბოხებასა და ჯანყში კამიუს არ ესმის მხოლოდ, მონის ბატონის წინააღმდეგ აჯანყება, ადამიანი, რომელიც თავის ბედისწერას უპირისპირდება, რომელიც სამყაროთი იმედგაცრუებულია მეტაფიზიკური ამბოხის აქტს სჩადის.

  სარტრისგან განსხვავებით, რომელიც შეგუებულია ღმერთის არ არსებობის ფაქტს და ადამიანის საყრდენ-ორიენტირს, საკუთარი არსის თვითკონსტრუირებაში ხედავს, სიორენ კირკეგორი თავისი მოღვაწეობის პირველ ეტაპზე ადამიანის ხსნას საკუთარი ბრალეულობის გაცნობიერებასა და აქედან ღმერთამდე მისვლაში ხედავს. დანიელი მოაზროვნე თავის ნაშრომში „ან-ან“ გამოყოფს ცხოვრების ორგვარ ტიპს: ესთეტიკურსა და ეთიკურს. აქ კირკეგორი ხატავს „რადიკალი ესთეტიკოსის“ სურათს, რომელიც ცხოვრებაზე გულგატეხილია და მყარ მსოფლმხედველობრივ დასაყრდენად არც არაფერს მიიჩნევს, თუმცა უნდა აღინიშნოს, რომ ესთეტიკოსი მაინც გარეგან პირობებზე დამოკიდებულად რჩება, ის ყველაფერს გარედან მოელის. ესთეტიკოსის გულისთქმას კარგად გამოხატავს ნიცშესეული განაზრება ძველბერძნების შესახებ. იმისათვის, რათა ძველ ბერძენს ყოფის აუტანლობისათვის გაეძლო, მას უნდა მიემართა ოლიმპიური სამყაროსათვის, ბერძნებს აუცილებლად უნდა შეექმნათ ღმერთები. თუმცა ეს ღმერთები უფრო ესთეტიკური თვალსაზრისით უყვნენ მოაზრებულნი. კირკეგორის აზრით, უბედურია ის ადამიანი, ვინც მუდამ მოწყვეტილია საკუთარ თავს, ის ვინც საკუთარ აწმყოს ვერ აკავშირებს ვერც წარსულთან და ვერც მომავალთან. სწორედ ასეთი საკუთარ თავში გადაგდებული უსაყრდენო და მარტოსულია კირკეგორის „ესთეტიკოსი“. ესთეტიკოსს მშვენიერებით ტკბობა და მისით გართობაც ბეზრდება და მიდის სასოწარკვეთილებამდე. თუმცა კირკეგორს აქ სხვა განზრახვა აქვს, მისი აზრით, სასოწარკვეთილება და მელანქოლია ეუფლება ადამიანს, რომელიც თავის შინაგან სამყაროს მარადიულს, ღმერთს ვერ უკავშირებს. ღმერთამდე მისვლის გზა კირკეგორისათვის ეთიკურ არჩევანში გამოსჭვივის. ეთიკური არჩევანის აქტი, საკუთარი თავის არჩევის აქტია. ეს სარტრისგან სრულიად განსხვავებული პოზიციაა, სარტრთან ნებისმიერი აქტი ადამიანის თვითობის შემადგენელია, მისთვის არ აქვს მნიშვნელობა ეს არჩევანი ესთეტიკურით არის განმსჭვალული, თუ სხვა რაიმე ასპექტით.  ასევე კირკეგორის ეთიკურ არჩევანს შეგვიძლია დავუპირისპიროთ კამიუს „სიზიფეს მითში“ მოცემული ცხოვრების ტიპი „დონ ჟუანიზმი“. კამიუსთვის დონ ჟუანი არის ადამიანი, რომელიც „მეტი ცხოვრების“ პრინციპს ესწრაფვის და რატომ უნდა თქვას დონ ჟუანმა უარი იმაზე რასაც აკეთებს? აბსურდის ადამიანს არ სჯერა ღმერთის, შესაბამისად არც იმ მორალის, რომელიც მისგან მომდინარეობს, აბსურდის ადამიანი ი-მორალურია, ის მოქმედებს საკუთარი გუმანით, კამიუ აბსურდის ადამიანს განიხილავს როგორც უდანაშაულოს. დონ ჟუანი თავის ვნება აყოლილი მოქმედებს, მას არ ადარდებს სიყვარული, მას არ აინტერესებს ის შედეგები, რაც მის ქმედებებს მოჰყვება, არც იმ ქალებზე კონტროლი სურს, რომელთანაც სექსი აქვს, დონ ჟუანს აინტერესებს რაოდენობა და არა თვისებრიობა. იმავეს თქმა შეგვიძლია კამიუს ერთ-ერთ პერსონაჟ მერსოზე, როდესაც მერსოს მისი საყვრელი ეკითხება მოიყვანს თუ არა მერსო მას ცოლად, მისი პასუხია, რომ ამას არ აქვს მნიშვნელობა, აბსურდის ადამიანისათვის არაფერს აქვს მნიშვნელობა.

 ჰაიდეგერი საინტერესოდ განსაზღვრავს ადამიანის ყოველდღიურ მახასიათებლებს, ყოფნის სხვდასხვა მოდუსს თავის ყოფნა და დროში. ჰაიდეგერთან ყოველდღიურობაში მყოფი ადამიანი აღინიშნება გერმანულ ენაში არსებული განუსაზღვრელი ნაცვალსახელი Man-ით. მანი არის არსებობის ერთ-ერთი შემადგენელი ექსისტენციალი. მანი-ს მოდუსი არის ადამიანის ყოვედღიურობაში ყოფნა, მანი არის ნებისმიერი ადამიანი, რომელიც ისე იქცევა, როგორც ნებისმიერი სხვა მოიქცეოდა, რომელიც ისე განიცდის, როგორც ნებისმიერი სხვა განიცდიდა. მანი არის საკუთარი თავიდან გაქცევა, მან-ს არ აქვს საკუთარი თვითი, მან-ს აქვს „მან-თვითი“, იდენტობა, რომელსაც ის ირგებს სხვებთან თანაცხოვრებისას, სხვებთან გათქვეფილობისას. მანი-დან გამოსვლის უეჭველობა ადმაიანს სიკვდილის სახით ეძლევა, ადამიანი სიკვდილის წინაშე  ძრწის, ხოლო ეს ძრწოლა კი, უსაკუთრესია, შენ მაგივრად სხვა ვერ მოკვდება და შესაბამისად სიკვდილის მოახლოება გვაახლოვებს საკუთარ თვითობასთან, რომელიც ყოველდღიურობაში გათქვეფილობაშია მოსროლილი.

  სარტრის ფილოსოფია, სიკვდილისა და არარაობის წინაშე ძრწოლის ფილოსოფია ნამდვილად არ არის. სარტრის ფილოსოფია ქმნადობის ფილოსოფიაა, მოქმედებისა და თავისუფლების ფილოსოფია. სარტრისთვის არჩევანის არ გაკეთებაც არჩევანია, რომელიც ადამიანის თვითობას აკონსტრუირებს. სარტრისთვის ადამიანი არ არის მხოლოდ ის, ვინც აქტუალურად, თავის ვლენაში მოგვეცემა, არამედ ადამიანი  არის ისეთიც, ვინც მას სურს რომ იყოს. თუკი ჰეგელისთვის ადამიანის პირველი თვისებრივი ნახტომი, უბრალო არსებიდან ადამიანობამდე ბავშვის პირველი ტირილია, სარტრისთვის ადამიანობა საკუთარი თავის, როგორც მსურველი, მოქმედი თვითის გაცნობიერებაა.  თავისუფლების მიღწევა მხოლოდ მუდმივი ძალისხმევითაა შესაძლებელი. სარტრი ერთ-ერთ მაგალითში მოგვითხრობს ბიჭის შესახებ, რომელსაც ორი არჩევანი აქვს, წავიდეს მსოფლიო ომში, ან დარჩეს ავადმყოფ დედასთან, რომელსაც ერთი შვილის გარდა არავინ ჰყავს. რა შეიძლება მოიმოქმედოს ამ დროს ადამიანმა? ვის შეიძლება მიმართოს?  როგორც სარტრი ამბობს, კითხვის ადრესატის რაგვარობით, ჩვენ უკვე ვირჩევთ პასუხსაც. მაგალითად, თუ ეს ბიჭი პაციფისტთან წავიდოდა რჩევის საკითხავად, პასუხი უკვე წინასწარვე ცხადი იქნებოდა. ამის საპირისპიროდ, ადამიანი თავის შინაგანი აქტიდან გამომდინარე, თვითონ იღებს გადაწყვეტილებას. სარტრისთვის სწორედ ეს არის გადაგდებულობის მდგომარეობა, სწორედ ეს არის თავისუფლება, როდესაც შენ თვითონ ირჩევ, თუმცა ეს არის გაურკვევლობა, რომელშიც სარტრის ერთ-ერთი რომანის, „გულისრევის“, პრესონაჟი, როკანტენი ცხოვრობს: „რომ მცოდნოდა რისი მეშინოდა, უკვე წინგადადგმული ნაბიჯი იქნებოდა“.  როკანტენს ქრონიკული გულყრა აწუხებს, სხეულის ამბოხი არსებობის წინააღმდეგ. როკანტენი ჩვეულებრივად ცხოვრობს, ჭამს, სვამს, დადის ბიბლიოთეკაში, აქვს სექსი, თუმცა ის აანალიზებს ცხოვრების უაზრობას, სწორედ ამას წერს კამიუ ხსენებულ რომანზე: „იცხოვრო ისე, რომ აანალიზებდე სიცოცხლის უაზრობას- აი, როგორ იბადება შიში. თუკი იცხოვრებ საკუთარი თავის ჯიბრზე, ადრე თუ გვიან ზიზღი მოგიცავს, მთელი შენი არსი პროტესტს მიმართავს. ღებინება-ეს ორგანიზმის ბუნტია“. სარტრისთვის ადამიანი ის არის, როგორადაც მოქმედებს. მისთვის ადამიანები, რომლებიც თავიანთ მდგომარეობას გარემოებებს აბრალებენ, შეიძლება ითქვს, რომ შემცდარნი არიან. ადამიანი საკუთარ თვითობას, თვითონ ანამდვილებს და სარტრი აქაც კვეთს ჰეგელს. ჰეგელისთვის ადამიანი არის ის, როგორადაც ის ვლინდება და იმის თქმა, რომ ვიღაც იმიტომ წერს კარგ წიგნებს, რომ თავისი სიცუდე გადაფაროს, ჰეგელისთვის შურის მომენტთან ასოცირდება. შესაბამისად ადამიანის თვითობას  მისი ქმედება განაპირობებს და სწორედ სამყაროა ის არეალი, რომელშიც ადამიანს შეუძლია საკუთარი პროექტის განხორციელება. სარტრის ფილოსოფია ადამიანს არ აძლევს დამშვიდების საშუალებას. სარტრი ადამიანის არსის წინასწარდადგენილობის შესახებ მოსაზრებებს რადიკალურად უარყოფს. თუკი გარკვეული იდეოლოგიები ამბობენ, რომ ადამიანი ეგოისტი და მეშჩანი დაბადებითვეა და ამას ჩვენ ვერ შევცვლით, სარტრისთვის ეს უსინდისო ტყუილია, რადგან ადამიანი თავისუფალი არსებაა, ყოველგვარ დეტერმინიზმს მიღმა მყოფი და მხოლოდ გზადაგზა, თვითდადგენით ინამდვილებს  საკუთარ არსს.